Jan Michał Rozwadowski

1. Biogram

Urodził się 7 grudnia 1867 roku w Czarnej, zmarł 14 marca 1935 roku w Warszawie. W roku1885 po ukończeniu nauki w Gimnazjum im. św. Jacka w Krakowie, zdaniu matury i odbyciu służby wojskowej rozpoczął studia z filologii klasycznej na Wydziale Filozoficznym UJ. W roku 1891 uzyskał stopień doktora filozofii. W tym samym roku, dzięki stypendiom przyznanym przez Akademię Umiejętności, rozpoczął studia z językoznawstwa w szkole młodogramatyków w Lipsku (studia te kontynuował w latach 1891–1893 i 1894–1895). Po zakończeniu studiów wrócił do Krakowa, gdzie rozpoczął pracę jako praktykant w Bibliotece Jagiellońskiej, a następnie jako zastępca nauczyciela w Gimnazjum św. Jacka. Jednocześnie kontynuował pracę naukową. Habilitację otrzymał w roku 1897 na podstawie pracy „Quaestiones grammaticae et etymologicae”. W tym samym roku został zatrudniony na UJ, gdzie w pierwszych miesiącach pracował jako docent prywatny, potem jako docent. Objął też funkcję zastępcy kierownika Seminarium Filologii Słowiańskiej. W roku 1899 został mianowany profesorem nadzwyczajnym językoznawstwa indoeuropejskiego, tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w roku 1904. W latach 1912–1913 i 1915–1916 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego UJ. W 1916 roku wybrano go na stanowisko rektora, jednak funkcji tej nie przy-

jął. Od 1898 roku był członkiem Komisji Językowej AU, w latach 1908–1918 pełnił funkcję jej przewodniczącego. Od 1903 roku był członkiem korespondentem, a od 1908 roku członkiem rzeczywistym AU, pełnił też funkcje przewodniczącego Komisji Orientalistycznej (lata

1918–1935), Komisji Antropologicznej (lata 1921–1925) i Komisji Etnograficznej (lata 1926–1935).

W latach 1918–1925 był dyrektorem Wydziału Filologicznego PAU, równolegle pełnił również funkcję inspektora Biblioteki PAU. Od roku 1920 był wiceprezesem, a od roku 1925 prezesem PAU. Z funkcji tej zrezygnował w roku 1929. W PAU pełnił też inne funkcje – w latach 1926–1935 był delegatem do Union Académique International w Brukseli, w latach 1928– 1933 przewodniczył Komitetowi Polskiego Wydania „Corpus Vasorum Antiquorum”, w latach 1930–1935 przewodniczył Komitetowi Wydania „Corpus Philosophorum Medii Aevi”. Dwa miesiące przed śmiercią objął funkcję przewodniczącego Komitetu Ortograficznego.

Był także pierwszym prezesem powstałego w 1925 roku PTJ. Ponadto był członkiem Société Finno-Ougrienne w Helsinkach, Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu, Akademii Nauk w Belgradzie, Królewskiego Czeskiego Towarzystwa Naukowego w Pradze, Akademii Bułgarskiej, Jugosłowiańskiej Akademii w Zagrzebiu i Philological Society w Londynie. J.M.R. był współzałożycielem dwóch czasopism lingwistycznych – w 1908 roku razem z Janem Łosiem, Leonem Mańkowskim i Kazimierzem Nitschem założył „Rocznik Slawistyczny”, natomiast w 1913 roku wraz z J. Łosiem, K. Nitschem, M. Rudnickim czasopismo

„Język Polski”. W 1924 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim, a w 1930 roku Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał doktoraty honoris causa na uniwersytetach: Warszawskim, Stefana Batorego w Wilnie, Jana Kazimierza

we Lwowie i Poznańskim.

Bibliografia prac J.M.R. obejmuje około 150 pozycji z zakresu indoeuropeistyki, slawistyki, teorii języka oraz językoznawstwa polonistycznego. Pod pseudonimem Jan R. Nadroj (lub Nadroj) opublikował również kilka utworów literackich.

Badania indoeuropeistyczne J.M.R., skoncentrowane wokół zagadnień etymologicznych i onomastycznych (wskazać tu należy przede wszystkim analizy hydronimów), zaowocowały teoriami na temat praojczyzny Indoeuropejczyków, praojczyzny Słowian oraz losów wspólnoty bałto-słowiańskiej.

W pracach teoretycznojęzykowych J.M.R. formułuje cztery ważne prawa (Brzezina

2000): polemiczne względem stanowiska Wilhelma Wundta prawo dwuczłonowości tworów języka (J.M.R. 1903), ilościowe prawo rozwoju języka zakładające konieczność zachowania stałości różnic pomiędzy tworami językowymi (J.M.R. 1909a, por. także J.M.R. 1960), prawo automatyzacji i dysautomatyzacji stanowiących czynniki ewolucji języka (J.M.R. 1923a, por. także J.M.R. 1960) i prawo zakładające odmienność rozwoju fonetycznego między nagłosem a śródgłosem i wygłosem wyrazu (J.M.R. 1921, por. także J.M.R. 1960).

Prace polonistyczne dotyczą przede wszystkim zagadnień związanych z fonetyką, onomastyką, etymologią, kulturą języka, zaliczyć tu należy także wydania krytyczne zabytków filologicznych.

2. Gramatyka

Na dorobek J.M.R.z zakresu tradycyjnie rozumianej gramatyki składają się głównie prace poświęcone fonetyce. Wśród opracowań podejmujących zagadnienia gramatyki historyczno-porównawczej języków słowiańskich wymienić należy przede wszystkim „Uwagi o dyftongach «iḙ», «uo̭» w południowo-zachodnim narzeczu białoruskim” (J.M.R. 1904a) oraz „Przyczynki do historycznej fonetyki języków słowiańskich. 1. Prasłowiańskie «jh-», 2. Rozwój pierwotnego wygłosowego «-os» w słowiańskim i tzw. pierwsza wokalizacja jerów, 3. Oboczność «je-» || «o-» w językach słowiańskich” (J.M.R. 1914–1915).

Jednym z najważniejszych opracowań z zakresu językoznawstwa polonistycznego koncentrującym się na problemach gramatycznych jest „Historyczna fonetyka czyli głosownia języka polskiego” (J.M.R. 1915) – monografia stanowiąca syntezę wcześniejszych tekstów poświęconych fonetyce języka polskiego, z których najważniejsze to „Szkic wymowy (fonetyki) polskiej” (J.M.R. 1901) będący pierwszym naukowym i kompletnym opisem sposobu wymawiania głosek w języku polskim, „Przyczynki do historycznej fonetyki języka polskiego” (J.M.R. 1912), „Uwagi z zakresu akcentuacji polskiej” (J.M.R. 1913) oraz recenzje prac z fonetyki, w których zawarte zostały nowatorskie tezy dotyczące podejmowanych w tych pracach zagadnień (por. np. J.M.R. 1909b). Wspomniana monografia, choć koncentrowała się przede wszystkim na systemie wokalicznym, stanowiła w momencie jej wydania najobszerniejszy opis fonetyki polskiej. Poprawiona wersja została opublikowana w 1923 roku jako część

„Gramatyki języka polskiego”, która powstała we współautorstwie z Tytusem Bennim, Janem Łosiem, Kazimierzem Nitschem i Henrykiem Ułaszynem (J.M.R. 1923b).

Nieco mniej miejsca w swoich badaniach nad językiem J.M.R. poświęcił składni. Z tego zakresu najważniejszą pracą jest artykuł „Kilka uwag o szyku przymiotników w języku polskim” (J.M.R. 1914, por. także J.M.R. 1960), w którym autor sprzeciwia się tezie o stałej pozycji przymiotnika po rzeczowniku oraz dowodzi, że pozycja przymiotnika w konstrukcjach z rzeczownikiem nie jest przypadkowa, ale jest uzależniona od rodzaju związku składniowego między nimi. Na podstawie analizy rot wielkopolskich z początku XV wieku formułuje cztery wnioski dotyczące tych zależności – zauważa, że 1. przymiotniki dzierżawcze stoją zwykle przed rzeczownikiem; 2. w analizowanym materiale przeważają konstrukcje z przymiotnikiem stojącym przed rzeczownikiem, zwłaszcza w „stałych połączeniach” oraz konstrukcjach z przyimkiem; 3. przymiotniki na -ski od nazw miejscowych zajmują miejsce po rzeczowniku; 4. poza połączeniami, w których przymiotnik występuje w ustalonej pozycji po rzeczowniku, istnieją takie, w których taki szyk jest wynikiem jedynie chwilowej potrzeby (J.M.R. 1914: 178).