Zwiększenie czcionki Zmniejszenie czcionki Zmiana kontrastu Podkreślenie linków Zmiana skali szarości Czytelne czcionki Reset ustawień WCAG

    Salomea Szlifersztejnowa

    Pobierz

    [Wersja do druku]

    1.    Biogram

    S.S. urodziła się 6 stycznia 1912 roku w Warszawie, zmarła zaś 26 kwietnia 1994 roku w Sztokholmie. W 1934 uzyskała magisterium z filozofii w zakresie filologii polskiej na UW (praca „Przejście znaczeniowe imiesłowów zapożyczonych na «-ony» do przymiotników zaprzeczonych na «-alny»”). Z tym uniwersytetem była związana całe życie. Pracę naukowo-dydaktyczną na warszawskiej polonistyce podjęła w 1951, w 1958 uzyskała stopień doktora (rozprawa „Tak zwane przymiotniki dzierżawcze w języku polskim”), a w 1967 stopień doktora habilitowanego (rozprawa „Bierne czasowniki zaimkowe (reflexiva) w języku polskim”); obie rozprawy przygotowane pod opieką naukową W. Doroszewskiego. Tytuł profesora nauk humanistycznych otrzymała w 1974 roku.

    S.S. po ukończeniu Studium Pedagogicznego na UW w 1935 roku przeszła wszystkie szczeble kariery pedagogicznej od nauczycielki przez kierownika szkoły (Kolno, Łomża) do dyrektora (Rembertów, Warszawa). W czasie okupacji hitlerowskiej kontynuowała nauczanie w getcie warszawskim. Swoją wiedzę wykorzystała po wojnie w pracy dla Ministerstwa Oświaty, przygotowując programy i podręczniki szkolne (w zakresie gramatyki i historii literatury). Po zatrudnieniu na UW swoje zainteresowania pedagogiczne rozszerzyła na dydaktykę uniwersytecką, zwłaszcza w zakresie nauczania historii języka.

    2.   Konstrukcje bierne

    Historia języka, zrozumienie związków przyczynowych zachodzących w pewnych okresach między różnorodnymi faktami, była jej główną pasją naukową. Swoją pracę doktorską, a także wcześniej opublikowane artykuły: „O zwrotach typu panamikołajczykowy” (1954), „Fakty słowotwórcze w badaniach typologicznych i historyczno-porównawczych” (1959), poświęciła rozwojowi kategorii przymiotnika słowiańskiego na przykładzie mechanizmów derywacyjnych obejmujących polski przymiotnik dzierżawczy. Utożsamiając pojęcie dzierżawczości z szeroko pojmowaną przynależnością, S.S. wyodrębniła dwie główne grupy

    246 • Anna Kisiel

    przymiotników dzierżawczych: bierne i czynne. Za punkt odniesienia w tym rozróżnieniu przyjęła rzeczownik określany, por. bydło ojcowe ‘należące do ojca’ vs. bydło rogate ‘mające rogi’. Pierwszą grupę, stanowiącą główny przedmiot zainteresowań, podzieliła na trzy podgrupy: przymiotniki dzierżawcze (o wyraźnej funkcji ustosunkowania i silnie zastępowane przez konstrukcje dopełniaczowe), dzierżawczo-gatunkujące (z odniesieniem do gatunku, np. hełm strażacki, o funkcji przynależności, pochodzenia, przeznaczenia) i dzierżawczo-jakościowe (o przewadze funkcji jakościowej, charakteryzującej, np. dziewczęca uroda). Opis mechanizmów derywacyjnych oraz przyczyn zastępowania przymiotników dzierżawczych właściwych przez dopełniacz posiadacza oparła na analizie semantycznej (w tym stopnia wyrazistości znaczenia podstawy do znaczenia całej formacji) i formalnej (analiza konstrukcji pewnego typu, m.in. szeregów współrzędnych, np. syn Jozefow a Marje czy apozycji, np. stolec Dawidow, przodka jego, analiza funkcji sufiksów, kontekstu składniowego). Badania S.S. nad przymiotnikiem dzierżawczym są do tej pory wykorzystywane w studiach nad przymiotnikami, a także strukturami posesywnymi w językach słowiańskich (np. Greville G. Corbett, Ekaterina Raxilina, Anna Stefan, Daniel Weiss) i ich dialektach (Beata Milewska). Sama S.S. uważała analizę gwar za szczególnie cenną z punktu widzenia opisu zjawisk językowych, zwłaszcza w zakresie słowotwórstwa (mapy sufiksów) komparatywnego i historycznego.

    Swoje zainteresowanie konstrukcjami biernymi S.S. poszerzyła następnie o klasę czasowników. Na przykładzie rozwoju czasowników zaimkowych – z zaimkiem się (rozprawa habilitacyjna pt. „O polskim causativum «analitycznym»” 1970) analizuje kształtowanie się strony biernej w języku polskim, stosunek form czynnych do biernych i jego zmianę w historii języka polskiego (m.in. bierną funkcję form czynnych w trzeciej osobie w związku z brakiem praesentis passivi w polszczyźnie, np. dom buduje się), a także relację między kategorią strony a przechodniością bądź nieprzechodniością czasownika. Równocześnie przeciwstawiała się wydzielaniu strony zwrotnej jako nic nie wnoszącej do opisu języka (por. tak samo R. Laskowski) i wskazywała na ślady anaforycznej funkcji zaimka się. Kategorii strony

    (diatezie) poświęciła kolejną monografię „Kategoria strony (Z historii myśli lingwistycznej)” (1969), w której omawia historię tego pojęcia od starożytności począwszy oraz analizuje genezę i funkcję tej kategorii i jej miejsce w systemie czasownika. W ujęciu S.S. strona czasownika ukazuje stosunek mówiącego do relacji między podmiotem a orzeczeniem: w stronie biernej między podmiotem a orzeczeniem zachodzi podwójna determinacja, zaś w stronie czynnej (w wypadku czasowników przechodnich) – jednostronna. Badania te wpłynęły na dalsze analizy zdań biernych (Ireneusz Bobrowski), struktur z się i zwrotności (Magdalena Danielewiczowa, Anna Drogosz, Emma Geniusiené, Zofia Kwapisz, Elżbieta Pachocińska, Marek Piela, Alexander Franz Schäfer, M. Schenker, Izabela Szymańska, Ruprecht

    von Waldenfels), struktur bezosobowych (Roland Meyer), podmiotu i procesów subiektywizacji (Henryk Kardela).

    3.   Prace nad zachowaniem dziedzictwa językowego

    Znaczną część swojego życia S.S. poświęciła gromadzeniu, przechowywaniu i opisowi materiałów językowych i językoznawczych. Od zakończenia II wojny światowej podejmowała działania zmierzające do odnajdowania i gromadzenia poloników w polskich zbiorach.

    Znaczenie, jakie miało dla niej przechowywanie źródeł i utrwalenie polskiej myśli językoznawczej, pokazuje również jej zaangażowanie w prace redakcyjne nad wyborem dzieł Jana Baudouina de Courtenay (sześć tomów). Ponadto S.S. zainicjowała (z prof. Haliną Koneczną) Pracownię Historii Języka Polskiego PAN, w której opracowano „Słownik języka Jana Chryzostoma Paska”. Swoją pasję leksykograficzną ujawniła też w Pracowni nad Słownikiem języka polskiego XVII i pierwszej połowy XVIII wieku oraz w artykułach „Określenie «należący do» w definicjach słownikowych” (1954) oraz „Z prac nad polskim Słownikiem Narodowym w wieku Oświecenia” (1965).

    Obok prac nad materiałem historycznym S.S. była zaangażowana w badania nad językiem współczesnym (m.in. bilingwizmem oraz interferencją leksykalną, fonetyczną i składniową). Była jedną z głównych pomysłodawczyń Zespołu Badań Języka Środowisk Polonijnych na UW (od 1980) zbierającego i analizującego teksty mówione tej grupy użytkowników języka.

    Autor hasła:

    Anna Kisiel, KU Leuven

    Przypisy:

    • S.S. 1950. „Uwagi na temat pewnych błędów w nauczaniu fonetyki w szkole podstawowej”. Polonistyka 2(11).

    • S.S. 1951–1956. Gramatyka polska na kl. VIII. Fonetyka. Warszawa PZWS.

    • S.S. 1952. Wybór tekstów do nauki historii literatury polskiej. Warszawa: MON.

    • S.S. 1954a. „Określenie «należący do» w definicjach słownikowych”. Poradnik Językowy 6: 11–18.

    • S.S. 1954b. „O zwrotach typu panamikołajczykowy”. Poradnik Językowy 9: 26–31.

    • S.S. 1955. Nowy materiał na lekcjach gramatyki języka polskiego. Warszawa: PZWS.

    • S.S. 1956. Zarys literatury polskiej. Wybór tekstów (Średniowiecze, Odrodzenie, literatura drugiej połowy XVII wieku). Warszawa: MON.

    • S.S. 1957a. „O językowej stronie dotychczasowych wydań «Pamiętników» Jana Chryzostoma Paska”. Poradnik Językowy 6: 268–279.

    • S.S. 1957b. „O roli lingwistyki w kształtowaniu się współczesnego języka ogólnonarodowego w Izraelu. I. O slawizmach we współczesnym języku hebrajskim i organizacji pracy nad tym językiem (notatki z podróży)”. Poradnik Językowy 9: 410–416.

    • S.S. 1958a. „O rabotie nad slovariami pol’skogo jazyka XVI i XVII wieku”. Voprosy Jazykoznanija 4(7): 149–150.

    • S.S. 1958b. „A. Sieczkowski, «Struktura słowotwórcza przymiotników czeskich i polskich»”. Poradnik Językowy 4: 191–194.

    • S.S. 1959a. „Fakty słowotwórcze w badaniach typologicznych i historyczno-porównawczych”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 18: 97–108.

    • S.S. 1959b. „M. Stevanović, «Possesivne forme u srpskohrvatskom jeziku»”. Poradnik Językowy 9: 420–421.

    • S.S. 1960. Przymiotniki dzierżawcze w języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • S.S. 1961. „Wokół zagadnienia autentyczności autografu «Syroleta» W. Potockiego”. Poradnik Językowy 7: 309–316.

    • S.S., i H. Kurkowska. 1961. „W sprawie mapowania przymiotnikowych form słowotwórczych w ogólnosłowiańskim atlasie językowym”. Poradnik Językowy 6: 258–269.

    • 248 • Anna Kisiel

    • S.S. 1964. „Historia języka a gramatyka historyczna w studiach polonistycznych”. Poradnik Językowy 7: 317–324.

    • S.S. 1965. „Z prac nad polskim słownikiem narodowym w wieku Oświecenia (zbiory leksykograficzne

    • X. Alojzego Osińskiego)”. Prace Filologiczne 18(4): 173–197.

    • S.S. 1968. Bierne czasowniki (reflexiva) w języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • S.S. 1969. Kategoria strony (Z historii myśli lingwistycznej). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • S.S. 1970. „O polskim causativum «analitycznym»”. Prace Filologiczne 20: 72–79.

    • S.S. 1973. „Problemy kontaktów językowych na sześciu Zjazdach Slawistów”. W Tematyka językoznawcza w programach międzynarodowych Zjazdów Slawistów 1929–1968. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 165–177.

    • S.S. 1975. „O zachowanie prawdziwego języka zabytków historycznych”. Prace Filologiczne 25: 499–506.

    • S.S. 1976. „Z historii adaptacji niektórych wyrazów kresowych (Sapieha i inne wyrazy zakończone na -ha)”. Prace Filologiczne 26: 357–363.

    • S.S. (red.). 1976. „Indeks a tergo do «Słownika języka Jana Chryzostoma Paska»”. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • S.S. 1981. „Profesor Halina Koneczna jako historyk języka”. Poradnik Językowy 8.

    • S.S. 1981. Wstęp: Z badań nad językiem polskim środowisk emigracyjnych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 7–27.

    • S.S. 1982. „Nad językiem Juliusza Słowackiego”. Prace Filologiczne 31: 309–315.

    • Kępińska, A. 2017. „Salomea Szlifersztejnowa jako historyk języka polskiego”. W MY z NICH. Spuścizna językoznawców Uniwersytetu Warszawskiego, red. Z. Zaron, i Z. Greń. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, 199–213.

    • Pasoń, A. 1982. „Profesor Salomea Szlifersztejnowa jako nauczyciel i wychowawca”. Poradnik Językowy 8: 520–523.

    • Pasoń, A. 1990. „Bibliografia prac…”. Prace Filologiczne 35: 7–14.

    • Pasoń, A. 1994. „Prof. Salomea Szlifersztejnowa (1912–1994)”. Poradnik Językowy 4: 1–3.

    • Skorupka, S. 1982. „Trzydzieści lat pracy naukowej i dydaktycznej Profesor Salomei Szlifersztejnowej.

    • Wykaz prac publikowanych”. Poradnik Językowy 8: 511–519.

    O Projekcie

    Zapoznaj się ze szczegółami stojącymi za projektem “Przewodnik po gramatyce polskiej”.

    Czytaj więcej
    Indeks terminów

    Sprawdź aktualny indeks terminów Przewodnika po gramatyce polskiej

    Czytaj więcej