Teresa Ampel
1. Biogram
Urodziła się 2 sierpnia 1931 roku w Potulicach, zmarła 10 kwietnia 2011 roku w Rzeszowie. W 1955 roku ukończyła studia z filologii polskiej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Po studiach rozpoczęła pracę w Liceum Pedagogicznym nr 4 w Toruniu jako nauczycielka języka polskiego. W roku 1964 otrzymała etat asystentki w Katedrze Języka Polskiego na UMK, gdzie pracowała pod kierunkiem Henryka Misza. W 1966 roku objęła stanowisko starszego asystenta w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie. Pracę doktorską pt. „Zdania okolicznikowe we współczesnej polszczyźnie”, której promotorem był Kazimierz Polański, obroniła w 1971 roku na UMK. Habilitację uzyskała w roku 1991 na podstawie rozprawy pt. „Przekład maszynowy tekstów technicznych z języka rosyjskiego na język polski SCANLAN” w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, a w 1992 roku rozpoczęła pracę jako profesor nadzwyczajny w Instytucie Filologii Rosyjskiej WSP w Rzeszowie. W latach 1993–1996 pełniła funkcję dyrektora Instytutu Filologii Polskiej w tej uczelni, do 2001 (kiedy to przeszła na emeryturę) była kierownikiem Zakładu Polszczyzny Współczesnej. Była członkiem PTJ, TMJP, Rzeszowskiego Towarzystwa Naukowego, International Society for Historical Linguistics i Societas Linguistica Europea. W latach 1976, 1983 i 1986 otrzymywała Nagrody Ministra, została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Komisji Edukacji Narodowej oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Uczennice: Grażyna Filip, Urszula Gajewska. Dorobek naukowy T.A. obejmuje przede wszystkim składnię języka polskiego, stylistykę, badania nad językiem pisarzy, translatorykę i językoznawstwo komputerowe.
2. Składnia
Najważniejsze prace T.A. z zakresu składni poświęcone są wypowiedzeniom podrzędnym okolicznikowym (T.A. 1972, 1975ab, 1976ab). Autorka klasyfikuje te wypowiedzenia na podstawie kryteriów składniowo-semantycznych. Wyróżnia dwa rodzaje znaczeń porządkujących stosunki członów zdań złożonych: znaczenie stosunkowe strukturalne, mające regularny formalny wykładnik w strukturze wypowiedzi (np. Adam pił kawę, ponieważ pisał artykuł.) i znaczenie stosunkowe okazjonalne, mające charakter nieregularny i zwykle subiektywny (np. Nie wyrzekła tego słowa, bała się zdradzić tajemnicę swego szczęścia.). Znaczenie stosunkowe strukturalne, które autorka interpretuje jako wiązkę cech semantycznych wynikających z opozycji, w jakie wchodzą różne typy strukturalne zdań, może stanowić kryterium wyodrębnienia wypowiedzeń profrazowych. T.A. dzieli zdania okolicznikowe według czterech głównych pól relacyjnych: 1. relacji przyczynowo-skutkowej (zdania okolicznikowe uzasadniające i przyzwalające); 2. relacji czasu (zdania czasowe); 3. relacji miejsca (zdania miejscowe); 4. relacji jakości i ilości (zdania sposobu i miary). W obrębie każdej z tych grup stosuje dalsze podziały, a każdy typ najniższego szczebla poddaje dokładnej charakterystyce uwzględniającej możliwe wskaźniki zespolenia (spójniki, zaimki relatywne, korelaty), możliwą pozycję zdania podrzędnego oraz możliwą kombinację trybów czasownika w strukturze nadrzędnej i podrzędnej.
Ważne miejsce w dorobku składniowym T.A. zajmuje artykuł pt. „Elipsa i powtórzenie w żywej mowie” (T.A. 1978), w którym zabiera głos w dyskusji na temat zjawisk językowych opisywanych w literaturze jako elipsa pragmatyczna. Elipsę pragmatyczną interpretuje jako zastąpienie składnika w schemacie wypowiedzenia znakiem z innego kodu (gestem czy mimiką) (T.A. 1978: 178). Autorka dzieli elipsy na zupełne i niezupełne – drugi z tych typów to odmiana elipsy pragmatycznej uwarunkowana pojawieniem się w zdaniu elementu deiktycznego (Ampel 1978: 179). W tekście określone zostało, jakie elementy wypowiedzi (datum, novum) są najczęściej elidowane oraz jakie są podstawowe funkcje elipsy i powtórzenia w sytuacjach dialogowych.
Przypisy:
-
T.A. 1970a. „Ze studiów nad składnią współczesnego języka polskiego”. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie. Nauki Humanistyczne. Filologia Polska 5: 145–162.
-
T.A. 1970b. „Kategoria żywotności i nieżywotności rzeczowników ze stanowiska składni”. AUNC. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Polska 7: 35–43.
-
T.A. 1972. „Zdania podrzędne złożone ze znaczeniem stanowym czasu we współczesnej polszczyźnie”. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie. Nauki Humanistyczne. Filologia Polska 6: 177–200.
-
T.A. 1975a. „Zdania podrzędne czasowe jako wykładniki charakterystyki temporalnej wypowiedzenia”. W Charakterystyka temporalna wypowiedzenia, red. M. Grochowski, i Z. Topolińska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 119–140.
-
T.A. 1975b. Wypowiedzenia okolicznikowe profrazowe we współczesnym języku polskim. Rzeszów: RTPN.
-
T.A. 1976a. „Typy i funkcje korelatów w strukturze wypowiedzeń podrzędnie złożonych”. W Problemy językoznawstwa porównawczego, red. M. Bobran. Rzeszów: Wydawnictwo WSP, 7 –20.
-
T.A. 1976b. „Zdania okolicznikowe profrazowe jako wykładniki odmian relacji przyczynowo-skutkowej”. Polonica 2: 93−118.
-
T.A. 1978. „Elipsa i powtórzenie w żywej mowie”. W Studia nad składnią polszczyzny mówionej. Księga referatów konferencji poświęconej składni i metodologii badań języka mówionego (Lublin 6–9 X 1975), red. T. Skubalanka. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 177–182.
-
T.A. 1989. „O częściowej akomodacji członów w związku predykatywnym”. W Problemy lingwistyki porównawczej. Referaty wygłoszone na sesji naukowej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie w dniach 24 i 25 maja 1982 r., red. M. Bobran. Rzeszów: Wydawnictwo WSP, 5–12.
-
T. A., A. Kaczmarek, i B. Pawlikowska. 1990. Przekład maszynowy tekstów technicznych z języka rosyjskiego na język polski SCANLAN. Rzeszów: Wydawnictwo WSP.
-
T.A. 1996. „Słownik z gramatyką w komunikacji z komputerem”. Socjolingwistyka 15: 49–56.
-
T.A. (red.). 1997. Z polszczyzny historycznej i współczesnej. Rzeszów: Wydawnictwo WSP.
-
T.A. 1999. „Rzeczowniki parametryczne i kwantytatywne w grupach imiennych”. W Studia lingwistyczne ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Polańskiemu na 70-lecie Jego urodzin, red. W. Banyś, L. Bednarczuk, i S. Karolak. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 109–117.
-
Filip, G. 2019. „Teresa Ampel – zdyscyplinowanie twórcze połączone z wielką intuicją”. W MY z NICH 3. Spuścizna językoznawców polskich drugiej połowy XX wieku, red. Z. Greń, K. Kleszczowa, i Z. Zaron. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, 11–24.
-
Grzebyk, E. 1990. Bibliografia publikacji pracowników Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie do 1986 r. Rzeszów: Wydawnictwo WSP.
-
Kierzkowska, B. 2022. „Teresa Ampel (1931–2011), pracownik naukowy i dydaktyczny w Katedrze
-
Języka Polskiego UMK, dyrektor Instytutu Filologii Polskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, kierownik Zakładu Polszczyzny Współczesnej, nauczyciel akademicki”. Rocznik Toruński 49: 223–225.
-
Krauz, M. 2002. „Nota biograficzna”. W Składnia, stylistyka, struktura tekstu: księga jubileuszowa dedykowana profesor Teresie Ampel, red. M. Krauz, i K. Ożóg. Rzeszów: Wydawnictwo UR, 7.
-
Krauz, M. 2002. „Praca naukowa Profesor Teresy Ampel”. W Składnia, stylistyka, struktura tekstu:
-
księga jubileuszowa dedykowana profesor Teresie Ampel, red. M. Krauz, i K. Ożóg. Rzeszów: Wydawnictwo UR, 8–10.
