Irena Bellert

1. Biogram

Irena Zieleniewska (I voto Findeisen) urodziła się 24 grudnia 1919 roku w majątku ziemskim w Smolicach (pow. Łęczyca), zmarła 17 grudnia 2017 roku w Rawdon (Kanada); pochowana na Cmentarzu Powązkowskim. W domu otrzymała gruntowne wykształcenie, m.in. w zakresie języków obcych, następnie uczyła się w szkole przyklasztornej w Pobiedziskach, a później w prywatnej żeńskiej szkole im. Cecylii Plater-Zyberkówny w Warszawie, gdzie zdała maturę (1938). Przed wojną ukończyła też szkołę sekretarek, prowadzoną w języku angielskim. W czasie wojny działała w konspiracji jako łączniczka (w Tajnej Armii Polskiej rtm. Witolda Pileckiego), została aresztowana przez Gestapo i przez blisko rok przebywała w więzieniu na Pawiaku; zwolniona z braku mocnych dowodów działalności konspiracyjnej. Wyszła za mąż za Andrzeja Findeisena (1941), porucznika AK, z którym miała córkę i syna. Mąż zginął w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie pracowała jako tłumaczka w konsulacie amerykańskim w Sopocie, w Biurze Przepustek Wojskowych przy ambasadzie USA i w poselstwie meksykańskim w Warszawie. W 1948 roku została aresztowana przez funkcjonariuszy MBP w związku z oskarżeniami (fałszywymi) o szpiegostwo na rzecz USA i do 1955 roku przebywała w komunistycznych więzieniach na ul. Rakowieckiej w Warszawie, w Bydgoszczy–Fordonie i Inowrocławiu; stosowano wobec niej tortury fizyczne i psychiczne. Została zwolniona po rewizji wyroku w marcu 1955 roku. Po wyjściu na wolność pracowała jako sekretarka i tłumaczka. Wyszła za mąż za Stanisława Bellerta (1958), pracownika naukowego (później profesora) Politechniki Warszawskiej. W latach 1957–1960 studiowała anglistykę na UW. Uzyskała tytuł magistra (1960) na podstawie pracy „Formalization of Grammatical Subject in English for Machine Translation Purposes” (opiekun prof. Margaret Schlauch), a następnie stopień naukowy doktora (1964), na podstawie pracy „A Relational Phrase Structure Grammar and its Tentative Applications” (promotor: prof. Margaret Schlauch), i doktora habilitowanego w zakresie lingwistyki stosowanej (1970), na podstawie rozprawy „On the Logico-Semantic Structure of Utterances” (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1972). Za tę pracę I.B. otrzymała nagrodę naukową Wydziału Nauk Społecznych PAN (1973). W latach 1961–1974 była zatrudniona w Zakładzie Lingwistyki Formalnej UW, kolejno jako asystent, adiunkt i docent (od 1971). W tym okresie przebywała kilkakrotnie na stypendiach w USA, współpracując m.in. z Noamem Chomsky’m, Zelligem Harrisem i Henrykiem Hiżem. W latach 1970/1971 pracowała w Kanadzie jako visiting profesor, a od 1972 roku była profesorem na Uniwersytecie McGill w Montrealu (początkowo w ramach urlopu bezpłatnego na UW), w 1994 roku przeszła na emeryturę. W latach 90. XX wieku wielokrotnie przyjeżdżała do Warszawy, gdzie prowadziła kolokwia teoretyczno-językoznawcze. I.B. była w Kanadzie współzałożycielką i prezesem Kanadyjskiej Fundacji Dziedzictwa Polsko-Żydowskiego, założycielką Komitetu Pomocy Polskiej Akcji Humanitarnej Janiny Ochojskiej, prezesem zarządu Fundacji im. Tadeusza i Zofii Romerów.

2. Teoria języka, semantyka, gramatyka

I.B. była anglistką i teoretykiem języka, stosowała metody formalne i logiczno-semantyczne w składni i nauce o tekście, koncentrując uwagę na metajęzyku semantyki. Zaproponowała koncepcję interpretacji semantycznej wypowiedzenia identyfikowanej ze zbiorem wynikających z niego konsekwencji (niezależnych od wiedzy o świecie). Koncepcja ta obejmowała problemy struktury predykatowo-argumentowej, referencji i kwantyfikacji, presupozycji i struktury tematyczno-rematycznej (z uwzględnieniem prozodii). W logiczno-semantycznej strukturze wypowiedzenia wyodrębniła trzy typy argumentów: odpowiadający indeksowi, kwantyfikatorowi ogólnemu, deskrypcji nieokreślonej. Pojęcie podmiotu logicznego uznała za szczególny przypadek pojęcia argumentu. I.B. badała metody formalnej reprezentacji semantycznej wypowiedzeń (przede wszystkim oznajmujących i pytających), na przykładzie języka angielskiego i polskiego; analizowała warunki spójności tekstu, postawy modalne nadawcy i ich wykładniki. Przedmiotem jej zainteresowań były także spójniki przeciwstawne oraz zdaniowe partykuły epistemiczne. I.B. była teoretykiem metafory. Zaproponowała zbiór warunków spełnianych przez teksty metaforyczne, stawiając je w opozycji do tekstów konwencjonalnych i nonsensownych. Koncepcja metafory I.B. była przedmiotem międzynarodowej dyskusji. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku przyczyniła się do upowszechnienia w językoznawstwie polskim metod gramatyki generatywno-transformacyjnej i teorii ról semantycznych, a także krytycznej oceny tych metod.