Danuta Buttler

1. Biogram

Urodziła się jako Antonina Danuta Focht (pierwszego imienia nie używała) 18 września 1930 roku w Radomiu w rodzinie inteligenckiej, zmarła 2 marca 1991 roku po długotrwałej walce z ciężką chorobą. Jej ojciec, Kazimierz Focht był przed wojną księgowym, a po wojnie dyrektorem administracyjno-handlowym w Zespole Odlewni Radomskich, matka Aniela z Gąsowskich Focht była nauczycielką. W 1944 roku Danuta Focht ukończyła szkołę powszechną, a w 1949 roku Państwowe Liceum i Gimnazjum Żeńskie w Radomiu. Po maturze rozpoczęła studia I stopnia na Wydziale Humanistycznym UŁ równocześnie w sekcji germanistycznej i polonistycznej. Ukończyła je w 1952 roku i podjęła studia polonistyczne II stopnia na UW. Zmiana miejsca studiów była podyktowana nową sytuacją rodzinną – w 1952 roku Danuta Focht poślubiła Andrzeja Buttlera, który był zatrudniony w ówczesnym Ministerstwie Szkolnictwa Wyższego. W czasie studiów uczęszczała na seminaria Witolda Doroszewskiego, pod którego kierunkiem napisała pracę magisterską pt. „Uwagi o języku Franciszka Salezego Jezierskiego”. Dyplom magistra uzyskała w 1954 roku. Jeszcze jako studentka prowadziła zajęcia dydaktyczne, a w 1953 roku została asystentem w Zakładzie Stylistyki i Kultury Języka na Wydziale Dziennikarstwa UW. Stopień doktora uzyskała w 1964 roku na podstawie rozprawy „Polski dowcip językowy” (promotorem był W. Doroszewski), a stopień doktora habilitowanego w 1975 roku na podstawie rozprawy pt. „Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny (Walencja wyrazów)”. W 1969 roku otrzymała nominację na stanowisko docenta, w 1979 roku Rada Państwa nadała jej tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1986 roku profesora zwyczajnego. W życiu naukowym i akademickim uczestniczyła bardzo aktywnie – była redaktorem naczelnym „Poradnika Językowego”, członkiem Kolegium Redakcyjnego „Przeglądu Humanistycznego”, członkiem komisji Międzynarodowego Zjazdu Slawistów, członkiem Komitetu Językoznawstwa PAN, współpracownikiem Fundacji Humboldta, kierownikiem Zakładu Leksykologii i Kultury Języka IJP UW, dziekanem Wydziału Polonistyki UW. Za działalność naukową i dydaktyczną była kilkakrotnie wyróżniona nagrodą Rektora UW, trzykrotnie nagrodą Ministra Nauki, a w 1987 roku Nagrodą im. Witolda Doroszewskiego. W 1978 roku została odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej, a w 1980 roku Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W licznych publikacjach jest wspominana jako człowiek, na którym zawsze można było polegać, dociekliwy badacz o szerokich horyzontach, autorka nowatorskich interpretacji i prekursorka systemowego spojrzenia na komponent leksykalny języka.

2. Poglądy na język i językoznawstwo

D.B. jest przedstawicielką strukturalizmu wzbogaconego o elementy składni zależnościowej Luciena Tesnière’a oraz teorii pól znaczeniowych Josta Triera i Waltera Porziga. Założeniem teoretycznym jej badań było traktowanie języka jako uporządkowanego i zhierarchizowanego zbioru jednostek znaczących. Prowadziła badania w zakresie semantyki, leksykologii, składni, stylistyki oraz kultury języka. Jej prace dotyczą jednak przede wszystkim słownictwa, które opisywała zarówno synchronicznie, jak i diachronicznie. Starała się udowodnić, że podobnie jak gramatyka, także leksyka tworzy system, który można opisywać jako regularną sieć opozycji. Systemowości poszukiwała zarówno w obrębie słownictwa, jak również w jego warstwie semantycznej. Jest autorką ponad 250 prac, w których zawarła opis polskiego systemu leksykalnego, składającego się z licznych pół znaczeniowych pozostających względem siebie w stosunku komplementarności, podrzędności, krzyżowania się lub wykluczania. Jednostki tworzące takie pola charakteryzowała pod kątem ich łączliwości kategorialnej, formalno-gramatycznej oraz leksykalno-semantycznej, łącząc w ten sposób podejście semantyczne ze składniowym w analizie jednostek języka. W monografii pt. „Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny” (1976) na licznych przykładach wykazała, że konflikt między rekcją a znaczeniem jakiegoś słowa może stać się przyczyną jego przejścia z jednego pola leksykalnego do drugiego. Procesy tego typu leżały zdaniem D.B. u podstaw tendencji rozwojowych polskiego słownictwa. W pracy „Rozwój semantyczny wyrazów polskich” (1978) zawarła autorską typologię zmian znaczeniowych, ilustrując ją analizą kilku tysięcy leksemów. Poszczególne rodzaje zmian językowych wyróżniła na podstawie trzech kryteriów – odniesienia przedmiotowo-logicznego wyrazu, jego wartości emocjonalno-stylistycznej oraz charakterystyki systemowej, wynikającej z opozycji synonimicznych, antonimicznych i słowotwórczych, dzięki którym zajmował on określone miejsce w systemie leksykalnym języka. Badania nad semantyką i składnią wykorzystywała w pracach normatywnych. Jest współautorką dwóch tomów „Kultury języka polskiego” (1971, 1982), w których opracowała zagadnienia polskiej normy składniowej i leksykalnej. Była zwolenniczką wyróżniania dwóch norm w języku – wzorcowej i potocznej. Podstawą zaś wszelkich rozstrzygnięć poprawnościowych były dla niej procesy rozwoju języka, które wnikliwie analizowała, odkrywając mechanizmy zjawisk językowych. Opisała je w serii artykułów poświęconych polszczyźnie XIX i XX wieku (por. 1974ab, 1978abcd, 1981, 1989ab, 1991). Wiele miejsca w jej dorobku zajmuje analiza homonimii i polisemii oraz charakterystyka stylistyczna języka wybranych autorów (m.in. S. Żeromskiego i K.I. Gałczyńskiego). Jest też autorką teorii komizmu językowego, którą przedstawiła w książce „Polski dowcip językowy” (1968). Oparła ją na pracach wybitnych badaczy dowcipów słownych w różnych językach, aby w rezultacie opisać bogactwo materiału polskiego, stosując do niego kryteria wynikające z właściwości rodzimego systemu leksykalnego, m.in. takich, jak istnienie wyrazów wieloznacznych i homonimów, rozluźnienie więzi słowotwórczej lub etymologicznej wyrazu, brak symetrii znaczeniowej analogicznych formalnie słów. Wyniki swoich badań prezentowała nie tylko w pracach naukowych. Jest autorką kilku podręczników szkolnych do kształcenia językowego, zbiorów ćwiczeń i innych opracowań przeznaczonych do nauczania języka polskiego cudzoziemców, a także kilku artykułów popularnonaukowych publikowanych w miesięcznikach i tygodnikach.

Wykaz publikacji D.B. jest zamieszczony w „Pracach Filologicznych”, t. 37 (1992). Jej uczniami byli: Anna Cegieła, Grzegorz Dąbkowski, Anna Engelking, Andrzej Markowski, Iwona Nowakowska-Kempna, Marta Pančikova, Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska