1.    Biogram

Stanisław Jan Jodłowski, syn Wiktora i Wiktorii z d. Szczepanik, urodził się 14 grudnia

1902 roku w Tarnawce. Zmarł w Krakowie 8 lutego 1979 roku. Pochowany na Cmentarzu Rakowickim (Kwatera XXIII ZACH, rząd III, miejsce 13a). W latach 1908–1912 uczęszczał do szkoły powszechnej w Tarnawce i w Babicach, potem kontynuował naukę w gimnazjum klasycznym im. J. Słowackiego w Przemyślu, które ukończył w 1922 roku. W Przemyślu też przez trzy lata (1922/1923–1924/1925) studiował teologię w Instytucie Teologicznym, następnie język polski i ruski na wydziale filozoficznym UJK we Lwowie. Studia ukończył w 1929 roku ze stopniem doktora filozofii. Po złożeniu egzaminów w 1930 roku uzyskał dyplom magistra filozofii z językoznawstwa polskiego. Dzięki zdanym egzaminom pedagogicznym miał uprawnienia do pracy jako nauczyciel szkół średnich (1938) i powszechnych (1939). Po studiach przez pierwsze lata łączył dydaktykę na UJK z pracą w lwowskim VI Gimnazjum. Na uczelni początkowo był zatrudniony na stanowisku młodszego, a później starszego asystenta w kierowanej przez H. Gaert nera Katedrze Języka Polskiego i w Katedrze Filologii Słowiańskiej, którą kierował W. Taszycki. W latach 1932–1936 S.J. pracował w wydawnictwie Książnica-Atlas na stanowisku redaktora. Kolejne lata to powrót do dydaktyki szkolnej na poziomie podstawowym (we Lwowie, w Przemyślu, Żurawicy). W czasie wojny pracował w Szkole Handlowej w Przemyślu, brał też udział w tajnym nauczaniu. W 1946 wraz z rodziną osiadł w Krakowie.

Zawodowo najpierw związał się z PWSP w Katowicach, a 1 września 1947 roku został zatrudniony jako asystent na krakowskiej PWSP, przekształconej w WSP, gdzie przepracował do 1968 roku. Habilitował się na podstawie pracy „Części mowy. Historia i teoria systemu”.

W 1954 roku otrzymał tytuł docenta, w 1964 – tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1973 – profesora zwyczajnego.

W krakowskiej WSP zorganizował Katedrę Języka Polskiego, którą kierował w latach

1955–1968, łącząc obowiązki najpierw z funkcją dziekana Wydziału Filologiczno-Historycznego (1950/1951–1955/1956), a następnie z funkcją prorektora (1956/1957–1961/1962). Prowadził także Studium Doktoranckie. W latach 1947–1950, będąc kierownikiem Biblioteki Głównej, zainicjował prace nad katalogiem oraz nad stworzeniem odrębnych księgozbiorów zakładowych.

Prowadził też zajęcia w nowo powstałej WSP w Rzeszowie, a od początku lat 60. XX wieku miał również wykłady na UJ. 1 stycznia 1968 roku podjął pracę na UJ jako jedynym miejscu zatrudnienia i pozostał tu aż do przejścia na emeryturę w 1973 roku. Był kierownikiem zorganizowanego wespół z docentem Juliuszem Kijasem Zakładu Metodyki Nauczania Języka Polskiego i Literatury Polskiej.

Wypromował 13 doktorów, wielokrotnie występował jako recenzent rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Przeszedł do historii jako znakomity pedagog i wychowawca wielu pokoleń polonistów, zwłaszcza nauczycieli języka polskiego.

Był członkiem Komitetu Językoznawstwa PAN, Komisji Językoznawstwa krakowskiego Oddziału PAN, Komisji Kultury Języka PAN. Był zaangażowany w działalność społeczną. Pełnił różne funkcje w ZNP, w Krakowskim Komitecie FJN. Był radnym Dzielnicy Zwierzyniec, następnie radnym Rady Narodowej Miasta Krakowa jako członek Komisji Oświaty, od 1965 roku przez dwie kadencje był posłem na sejm, gdzie uczestniczył w pracach Komisji Oświaty i Nauki, następnie przewodniczył Podkomisji dla Szkół Ogólnokształcących. Od

1949 roku był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Od 1969 był przewodniczącym Zespołu Rzeczoznawców do spraw Planów i Programów Studiów na Kierunku Filologii Polskiej Wyższych Szkół Nauczycielskich. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1956), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), Medalem KEN (1969), Złotą Odznaką ZNP (1970).

W 1972 roku środowisko naukowe uczciło jubileusz S.J. – siedemdziesięciolecie urodzin – wydaniem w serii prac Komisji Językoznawstwa krakowskiego Oddziału PAN księgi jubileuszowej, na którą złożyło się 25 artykułów, bibliografia prac S.J. i kilkustronicowy życiorys, podpisany przez Komitet Redakcyjny (tworzyli go wtedy profesorowie M. Karaś, J. Kuryłowicz, J. Safarewicz, F. Sławski, W. Taszycki).

Rok po śmierci S.J. zorganizowano konferencję. Jej przebieg wraz z wygłoszonymi na niej referatami dokumentuje publikacja „Stanisław Jodłowski uczony – nauczyciel – działacz” (1981) pod redakcją M. Halawy, wydana w serii Biblioteki 40-lecia Stronnictwa Demokratycznego.

S.J. był żonaty z Matyldą z d. Ley (11.02.1907–05.07.1981), miał córkę Danutę (Jodłowską-Wesołowską, 04.01.1932–15.08.2001, profesor, związaną z UJ). Miał też dwoje wnuków: Przemysława Wesołowskiego i Izabellę Wesołowską-Jaremę.

2.   Dorobek (poglądy, osiągnięcia)

Na dorobek naukowy S.J. składają się publikacje o różnym charakterze: podręczniki szkolne, słowniki ortograficzne, monografie, rozprawy, artykuły, streszczenia wygłaszanych referatów i in. Pierwsze teksty dotyczyły problematyki historycznej: „Kilka uwag o zaniku końcówki

-i w polskim rozkaźniku” (1929), „O formach «w oddziale», «w zwierciadle» i «w oddziele»,

«w zwierciedle»” (1930), „Staropolskie biblie i psałterze jako źródła do historii polskiej składni”

(1931). Doświadczenia z pracy w wydawnictwie Książnica-Atlas wykorzystał w kolejnych artykułach poświęconych różnym zagadnieniom poprawności pisowni i w monografii „Zasady interpunkcji. Prawidła, przykłady, wyjaśnienia, uzasadnienia” (1935), które zapewniły S.J. opinię eksperta w dziedzinie przepisów interpunkcyjnych. W tym samym roku powołany został na członka Komitetu Ortograficznego PAU. Opracowane wspólnie z Witoldem

Taszyckim „Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym” (1936) oraz „Słowniczek ortograficzny z zasadami pisowni dla uczniów szkól podstawowych” (1936),

wydane po wojnie jako „Słownik ortograficzny i prawidła pisowni polskiej” (1946), dały początek publikacjom, które przez dziesięciolecia stanowiły podstawowe kompendium wiedzy na ten temat dla wielu pokoleń, a aktualizowane są w użyciu do dzisiejszego dnia. Ten krąg zagadnień zamyka opracowana przez S.J. pod koniec życia monografia „Losy polskiej ortografii” (1979), w której na tle genezy i ogólnego rozwoju pisma przedstawił teoretyczne podstawy ortografii polskiej. Aktualności poglądów S.J. w tej kwestii dowodzi wznowienie podręcznika „Zasady interpunkcji” (2002). Uchodził za zwolennika „maksymalnego uproszczenia i ułatwienia pisowni” (Pisarek 1981: 80).

Osobny nurt publikacji, również wyrosłych z doświadczeń zawodowych, stanowią podręczniki szkolne, początkowo o charakterze ćwiczeń (1934, 1935) i przewodników metodycznych dla nauczycieli (1934), a także kilkanaście podręczników gramatyki (1936, 1937, 1946), przeznaczonych do nauki na różnych poziomach edukacji w zakresie szkoły powszechnej. Taki charakter ma też wydany wspólnie ze S. Rospondem i B. Wieczorkiewiczem „Język ojczysty. Wiadomości i ćwiczenia z zakresu historii i kultury języka dla klasy XI” (1956), jak i wcześniejsza publikacja „Kultura języka” (współautorzy: S. Rospond, J. Tokarski, B. Wieczorkiewicz (1955)), adresowana do szerszego kręgu odbiorców.

Wiele prac poświęcił S.J. problemowi części mowy (1949, 1954). Wyniki badań publikowane w formie artykułów znalazły rekapitulację w zbiorze „Studia nad częściami mowy” (1971). Kluczowym zadaniem było ustalenie kryteriów klasyfikacji leksemów i systemu części mowy (1954, 1960, 1961). Poszukiwał podstaw odróżniania przysłówków, partykuł i im pokrewnych części mowy (1949), zajmował się spójnikami i przyimkami (1951), teorią zaimka (1950, 1970, 1972), statusem imiesłowów w systemie gramatycznym (1950), zestawieniami bliźniaczymi (1962), substantywizacją przymiotników w języku polskim (1964), czasownikami niefleksyjnymi (1970), problemem synchronii i diachronii w systemie części mowy (1967). Przyjęty przez S.J. system w końcowej fazie różni się od ówczesnych wydzieleniem sygnałów (wykrzykniki) i apeli (nakaźniki) oraz wprowadzeniem modulantów, poza tym rezygnacją z pojęcia partykuły (1976). Wszystkie zagadnienia przedstawione były na szerokim tle ogólno językoznawczym i porównawczym z uwzględnieniem historii ich badań, często sięgającej starożytnej filozofii.

W związku z kontrowersjami, jakie wzbudza w ostatnich dziesięcioleciach status zaimka, na szczególną uwagę zasługuje monografia „Ogólnojęzykoznawcza charakterystyka zaimka” (1973), gdzie poza właściwościami kategorialnymi i szczegółowymi predyspozycjami składniowymi znalazły omówienie zagadnienia fleksji, słowotwórstwa, zjawiska leksykalizacji. S.J., uwzględniając w opisie szereg zróżnicowanych właściwości, stwierdził, że „klasa zaimków nie jest wobec wyrazów rzeczownych, przymiotnych, przysłownych i liczebnych równorzędną, lecz się z nimi krzyżuje, nakładając się w poprzek na tamte wszystkie kategorie” (1973: 35), jest kategorią poprzeczną.

Wypowiadając się w kwestii statusu imiesłowów w systemie gramatycznym, nawiązał do istotnych cech czasownika i przymiotnika oraz pojęć predykatywności i atrybutywności, i uznał, że imiesłowy „mimo silnej tendencji do adiektywizacji, adwerbializacji czy substantywizacji poszczególnych form lub całych ich typów […] wchodzą w obręb istotnych form czasownika” (1971: 82). Podobnie za czasowniki (niefleksyjne) uznał wyrazy typu trzeba, można itp. Jego zdaniem przemawia za tym ich wartość znaczeniowa i w zdaniu funkcja orzeczenia (1971: 86).

Pewną lukę wypełniała też osobna publikacja poświęcona „Substantywizacji przymiotników w języku polskim” (1964), zjawisku znanemu od dawna, powszechnemu i wręcz masowemu. Konwersja – zdaniem S.J. – proces wieloetapowy, obejmujący bardzo zróżnicowane semantycznie klasy wyrazów z różnych sfer życia, a równocześnie przez swoją żywotność powodujący usamodzielnianie się mechanizmów i środków derywacyjnych, wpływa modyfikująco na system słowotwórczy języka.

Strukturze jednostek leksykalnych S.J. poświęcał uwagę tylko okazjonalnie, ale poruszał istotne dla niej sprawy, jak zagadnienie metodologii badań, procedury analizy wyrazów i stosowanej terminologii („Z zagadnień związanych z nauczaniem gramatyki polskiej: 1. Wyrazy z przedrostkami oraz tzw. zrosty i złożenia” (1931), „Podstawowe zagadnienia metodologiczne słowotwórstwa” (1954), „O tzw. wyrazach rdzennych i rozwiniętych” (1956), „Podział słowotwórczy i podział morfemowy wyrazów” (1966)). Akceptował zasadę dwuczłonowości struktury derywatu, nie godził się jednak na niektóre terminy (m.in. za niejednoznaczny

uważał termin temat słowotwórczy; proponowane w zamian tworzywo jednak się nie przyjęło). Za kontrowersyjne uznał rozróżnienia analizy słowotwórczej i morfemowej, upatrując w tej ostatniej podział jednopłaszczyznowy, ahistoryczny, a szczególnie przeciwny był wprowadzaniu tej procedury do praktyki szkolnej. Zwrócił ponadto uwagę na dobrze zadomowiony w historii polszczyzny i wyraźnie żywotny współcześnie, a także w innych językach, zwłaszcza w rosyjskim, czeskim i niektórych zachodnioeuropejskich, typ połączeń wyrazów o jednakowych kategoriach, które określił terminem zestawienia bliźniacze (1962), proponując równocześnie ich podział na zestawienia endocentryczne i egzocentryczne.

Za najważniejszą publikację w dorobku S.J. uważane są „Podstawy składni polskiej” (1976). Na właściwości składniowe wyrazów i potrzebę wypracowania jednolitej terminologii S.J. wskazywał przy różnych okazjach, szczególnie w kontekście dydaktyki wczesnoszkolnej, poczynając od początku lat 30. XX wieku, np. w ramach pracy „Z zagadnień związanych z nauczaniem gramatyki polskiej: 2. O istocie i nazwach niektórych części zdania” (1931), zwłaszcza w związku ze stratyfikacją systemu leksykalnego i form fleksyjnych. Charakterystycznym rysem tego ujęcia jest szerokie, sięgające połowy XIX wieku, zaplecze historyczne opisu polskiej problematyki składniowej, bogaty, wyekscerpowany z tekstów autentyczny materiał językowy, wnikliwy i wieloaspektowy jego ogląd, autorska propozycja procedury analizy i uporządkowania materiału, oryginalna terminologia i nie mniej ważna w ujęciu podręcznikowym forma podawcza. Na informację o strukturze składniowej polszczyzny składają się opisy gramatyczne wypowiedzeń i ich składników, opisy struktury epistemologicznej oraz analiza kursoryczna oddzielnie wypowiedzeń pojedynczych i złożonych. Na zróżnicowanie czynników wpływających na ustrukturalizowanie wyrażeń syntaktycznych zwrócił uwagę już w artykule „Zasady polskiego szyku wyrazów” (1957), wiążąc pozycję przymiotników w grupach nominalnych z ich funkcją semantyczną, a uzależnienie szyku zaimka się od prozodii, rytmiki mowy. Natomiast o wpływie perspektywy badawczej na interpretację związków składniowych przekonuje proponowana przez S.J. trójrodzajowość szyku członów zdania: podmiot – orzeczenie – dopełnienie/okoliczniki, uporządkowana zgodnie z pełnionymi przez nie funkcjami: nawiązującą i rozwijającą, zamiast stosowanej w opisach dwuczłonowej opozycji składników P – O (= podmiot – orzeczenie).

Wartość semantyczną wyrazu (znaczenie) i funkcję składniową, przez którą rozumiał współudział wyrazu w wielowyrazowej jednostce znaczeniowej (1956), uważał za dwie sfery wyrazu. Wskazał szereg sposobów ustosunkowania współkomponentów w strukturze wypowiedzenia i możliwości zastosowania różnych procedur ich analizy (gramatycznej, logicznej, psychologicznej, epistemologicznej).

W artykule „Istota, granice i formy językowe modalności” (1953), odwołując się do ujęcia modalności logicznej sięgającej dzieł Arystotelesa, przedstawił szeroką gramatyczną interpretację tego zagadnienia, wskazując obiektywne i subiektywne sfery treści wypowiedzi oraz stopnie i rodzaje subiektywnego kontaktu mówiącego z treścią wypowiedzenia, a także szereg szczegółowych problemów włącznie z próbą określenia granic modalności i jej stanowiska wobec systemu gramatycznego.

Stwierdziwszy brak jednomyślności zarówno w sferze teoretycznej identyfikacji, jak i w zakresie praktycznego zastosowania terminu synonim tak w literaturze rodzimej, jak i europejskiej, zaproponował uwzględnienie w analizach synonimii przede wszystkim wartości kontekstowych wyrazów (1963: 29), a za synonimy uznać wyrazy „w jakikolwiek sposób zamienne” (jw.).

Za ważne dla kultury języka uważa się wspomniane współautorskie opracowania: „Kultura języka” (1955), „Język ojczysty. Wiadomości i ćwiczenia z zakresu historii i kultury języka dla klasy XI” (1956), „Zasady interpunkcji” (1935), „Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym” (1936), „O interpunkcji pionowej, poziomej i zerowej” (1969) oraz teksty poświęcone zjawiskom fonetycznym (1933), także obocznościom morfologicznym (1930, 1953), ponieważ właściwa S.J. była „Rozumna tolerancja […] wobec indywidualizmów językowych” (Pisarek 1981: 71).

Wyraźnym rysem jego pisarstwa jest ujmowanie zjawisk synchronicznych na szerokim tle historycznym, ogólnoteoretyczna obudowa i wnikliwość analiz, liczne innowacje w zakresie nomenklatury językoznawczej i próby redefinicji obiegowych terminów. Część z nich stanowi trwały element dorobku polonistyki w zakresie językoznawczego mianownictwa.