Antoni Krasnowolski

1. Biogram

Urodził się 18 stycznia 1855 roku, zmarł 14 sierpnia 1911 roku. Uczęszczał do gimnazjum w Chełmnie i w Toruniu, studiował filologię polską i słowiańską na uniwersytecie w Berlinie

(studia ukończył w 1881 roku); filolog, pedagog, a także tłumacz. Pierwszą pracą naukową

A.K. była napisana w czasie studiów rozprawa „Język ludowy polski w ziemi chełmińskiej” (1879). Nigdy nie pracował na uniwersytecie, był guwernerem, nauczycielem w szkołach prywatnych i na kursach dla kobiet; uczył języka polskiego, niemieckiego i łaciny, a także wykładał gramatykę i metodykę nauczania języka polskiego.

Głównym celem jego prac było usystematyzowanie wiedzy na temat języka i dbałość o poprawne jego używanie. Najważniejszym dziełem A.K. jest „Systematyczna składnia języka polskiego” (1897); miała to być ostatnia część zakładanej „Gramatyki polskiej”, planowane części poświęcone fonetyce i etymologii oraz morfologii nigdy nie powstały. A.K. jest także autorem opracowań leksykograficznych („Słowniczek frazeologiczny: poradnik dla piszących”, 1899; „M. Arcta słownik staropolski”, t. 1, 1914; t. 2 po jego śmierci opracował W. Niedźwiedzki) oraz poprawnościowych („Najpospolitsze błędy językowe zdarzające się w mowie i piśmie polskim”, 1903). Był również autorem podręczników szkolnych do nauczania języka polskiego i łacińskiego.

2. Gramatyka języka polskiego

A.K. wyróżniał następujące działy gramatyki: głosownię, źródłosłownię, odmiennię, składnię i znaczennię (semazjologję).

„Systematyczny” układ, stosowany przez A.K. w każdej z prac, odnosi się do układu treści zgodnego z podziałem logicznym, por. „Dotychczasowe podziały, oparte równocześnie na kilku różnych zasadach i nie tworzące jednej całości, urągają wszelkiej logice; wyglądają one tak, jak gdyby kto ludzi chciał dzielić na murzynów, mahometan, starców, szewców i ślepych” (1897: 4). Uporządkowanie treści według działów gramatyki zastosował A.K. zarówno w opisie słownictwa ziemi chełmińskiej (1879), jak i błędów językowych (1908). Zagadnienia należące do składni podzielił na dwie części: nauka o zdaniu pojedynczym i o zdaniu złożonym, w każdej części została omówiona budowa zdania pod względem formy i pod względem treści.

Składnia w ujęciu A.K. to nauka o budowie (składzie) zdania. Rozróżnia on treść i formę zdania (i jego części), formalne środki składniowe służą do wyrażenia jakiejś myśli. Głównym przedmiotem składni w ujęciu A.K. jest opis korelacji między częściami zdania i częściami mowy (Grochowski 2017), np. przydawka przymiotna określająca to przymiotnik, zaimek, liczebnik lub imiesłów dodany do rzeczownika jako dodatek objaśniający (1897: 42). Opisuje zarówno środki formalne służące do wyrażenia danej treści, np. przyczynę realną może wyrażać 6. przypadek, przyimki (np. z, od, przez, za, dla), wyrażenia przyimkowe (np. wskutek, z powodu, pod wpływem, ze względu na), jak i wyznaczane składniowo funkcje poszczególnych form, np. wyróżnia dopełniacz ogółowy całości (kawałek chleba) i materii (szklanka wody), dzierżawczy (książka brata), podmiotowy (błękit nieba), przedmiotowy (pragnienie bogactw), jakościowy (dąb nadzwyczajnej grubości), zawartości (czas smutku), wyjaśniający (grzech nieposłuszeństwa).

A.K. ujmuje byty językowe w sposób funkcjonalny. Dostrzega korelacje między faktami gramatycznymi i leksykalnymi (np. w odniesieniu do przypadka i przyimka), między znaczeniem wyrażenia a jego wymaganiami składniowymi (np. przyimek czy włącznik przy czasowniku), między składnią a leksyką (np. Słyszę, jak rozmawiają. – Słyszę rozmawiających. vs. Słyszę, że rozmawiają. – Słyszę o rozmowie sąsiadów.). Części mowy wyznacza A.K. na podstawie funkcji, jaką wyrażenie może pełnić w zdaniu (np. za przyimki niewłaściwe uznaje te przyimki, które mogą pełnić także funkcję przysłówka, np. blisko, oraz unieruchomione przypadki rzeczownika, np. około; przysłówkami formalnymi są „przysłówki trybu”, np. –że, niechybnie, wszak, rzeczywiście, owszem, otóż, jakoby; spójniki przeciwstawne i wynikowe ze względu na zajmowanie przez nie drugiej pozycji w zdaniu podrzędnym kwalifikuje jako przysłówki, np. jednak, dlatego, więc).

Gramatyka A.K. pełni także funkcję objaśniającą. Funkcje przyimków wyprowadza z ich pierwotnego znaczenia przestrzennego, opisuje różnice w funkcji czasowników ze

względu na to, z jakim elementem współwystępują (np. że – żeby; że – jak), tłumaczy powstanie niektórych form składniowych (np. ze składni ACI, por. Widzę go siedzieć. – Widzę go siedzącym.). W opisie błędów odwołuje się często do tworzenia form przez analogię.

Podstawową częścią znaczenia jest, według A.K., frazeologia. Za „stałe i utarte połączenia wyrazów” uznaje frazeologizmy właściwe (np. pisz na Berdyczów), częste połączenia wyrazowe (np. awantura – zrobić awanturę; awantury wyprawiać; awantury szukać, unikać), a także łączliwość składniową (np. bezpieczny – od kogo, od czego; o kogo, o co; komu) (1907).

„Systematyczna składnia języka polskiego” A.K. była pierwszym w historii polskich gramatyk opracowaniem pozbawionym elementów historycznych, „wyrwanym” językoznawstwu historycznemu (Skarżyński 2001: 37). Była to najważniejsza praca z zakresu składni aż do ukazania się prac składniowych Zenona Klemensiewicza (Urbańczyk 1993: 100).