Cezar Piernikarski

1. Biogram

Urodził się 28 grudnia 1928 roku w Dives-sur-Mer, w Normandii (Francja), zmarł nagle 28 października 1991 roku w Kilonii. Po powrocie z rodzicami do Polski w 1933 zamieszkał w Sulejówku. Uczył się w Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Czackiego w Warszawie, a po maturze studiował filologię słowiańską (języki czeski, ukraiński i polski) na UW. Dyplom magistra otrzymał w 1956, na podstawie pracy „Wpływ dialektów polskich i słowackich na dialekt północnej Łemkowszczyzny” (opiekun: Przemysław Zwoliński). Po studiach został zatrudniony w Katedrze Filologii Słowiańskiej UW (przekształconej później w instytut), gdzie pracował do końca życia. Zatrudnienie to było przerywane kilkuletnimi kontraktami dydaktycznymi na uniwersytetach w Ołomuńcu, Tybindze, Amsterdamie i Kilonii. Stopień doktora uzyskał na podstawie rozprawy „Typy opozycji aspektowych czasownika polskiego na tle słowiańskim” w 1968 roku (promotorem był Zdzisław Stieber), a stopień doktora habilitowanego w 1974 na podstawie rozprawy „Czasowniki z prefiksem po- w języku polskim i czeskim na tle rodzajów akcji w językach słowiańskich”. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1990 roku. C.P. był kierownikiem Zakładu Filologii Czesko-Słowackiej (1973– 1977), Filologii Czeskiej, Słowackiej i Łużyckiej (1985–1989), wicedyrektorem Instytutu Filologii Słowiańskiej (1977–78), a także jego dyrektorem (1981–1984).

2. Gramatyka: przedmiot i zakres badań

Cały dorobek naukowy C.P. – z wyjątkiem dwóch artykułów z zakresu dialektologii opublikowanych zaraz po studiach – jest poświęcony gramatyce języków zachodniosłowiańskich, głównie polskiego i czeskiego. Do połowy lat 80. XX wieku dominują prace dotyczące kategorii morfosyntaktycznych czasownika, zwłaszcza aspektu i rodzaju czynności, osoby, trybu, strony, a także prefiksacji czasownikowej. C.P. aprobował metodologię strukturalizmu praskiego, przeprowadzał analizy synchroniczne. Uważał za konieczne rozróżnianie poziomu formalnego i semantycznego w opisie języka (1968), drugi służył mu do wyjaśniania pierwszego.

W przeciwieństwie do gramatyk tradycyjnych nie oddzielał morfologii od składni, w interpretacji faktów morfologicznych odwoływał się do zależności składniowych, konotacji i akomodacji.

C.P. należał do prekursorów polskiej i słowiańskiej aspektologii strukturalnej. Uczony rozróżnił opozycje aspektowe relacyjnozmienne oraz nierelacyjne. Pierwsze są gramatyczne (por. np. pisać – napisać, wychodzić – wyjść), drugie gramatyczno-leksykalne (por. np. widzieć – zobaczyć, siedzieć – przesiedzieć). Wiele miejsca poświęcił w swojej monografii o aspekcie (1969) czasownikom kompleksowym (m.in. myślenia i mówienia, np. pomyśleć, wybełkotać), reprezentującym grupę dokonanych nierelacyjnych.

C.P. monografią czasowników z prefiksem po- wprowadza do aspektologii słowiańskiej nurt badań porównawczych. Głównym problemem tej pracy jest opis funkcji rodzajowej i dystrybutywnej prefiksu po- oraz klasyfikacja derywatów czasownikowych z tym prefiksem w języku polskim i czeskim. Derywatom z po- przeciwstawiane są bezprefiksalne i prefiksalne podstawy słowotwórcze. Przedstawiając wyniki badań porównawczych, autor uwzględnia także derywaty tworzone od tych samych podstaw za pomocą innych prefiksów oraz opozycje sufiksalne (por. np. przesolić – posolić, pozłocić – pozłacać). Zależnościom między strukturą morfologiczną a strukturą syntaktyczną i znaczeniem czasowników dystrybutywnych są poświęcone również artykuły C.P. (np. 1972).

C.P. w ostatniej dekadzie życia przedstawił oryginalną teorię składni funkcjonalnej opartą na stratyfikacyjnej koncepcji języka. Przedmiotem monografii „Struktura syntaktycznych grup homogenicznych (w zestawieniu z niektórymi typami grup heterogenicznych)” (1990) jest zależność między podziałem zasobu leksykalnego na klasy nazwowe a strukturą formalną grup syntaktycznych. Na podstawie kryteriów dystrybucyjnych, konotacji i akomodacji C.P. wyróżnił cztery główne klasy nazwowe: substantiva, adsubstantiva, verba i adverbalia. Druga klasa obejmuje wszystkie leksemy, które nie mogą wystąpić w tekście bez substantivum, a więc nie tylko przymiotniki i liczebniki sensu largo, ale także jednostki typu

metr, worek (tzw. mensurativa). Do trzeciej klasy należą leksemy fazowe i modalne typu zaczyna, przestaje, trzeba, należy oraz jednostki niefleksyjne typu buch, trach.

Wymienionym klasom odpowiadają cztery klasy substytucyjne, ich elementy nie mają znaczeń leksykalnych i nie są zdolne do konstytuowania homogenicznych grup syntaktycznych. C.P. wyodrębnił ponadto trzy klasy marginalne: gradualia (leksemy typu bardzo, trochę, mało, dużo), respectiva (przysłówki względu typu jakościowo dobry) i qualitativa (złożenia przymiotnikowe typu czarno-biały). W ostatnich rozdziałach monografii C.P. rozważał konstrukcje syntaktyczne, grupę substantywną i grupę werbalną, z punktu widzenia ich struktury formalnej i semantycznej. Zamierzał te rozdziały rozbudować, badając grupy heterogeniczne (por. s. 208), ale nagła śmierć udaremniła te plany.

C.P. jest autorem kilku artykułów z zakresu językoznawstwa teoretycznego, dotyczą one m.in. teorii składni (1969, 1980, 1986), pojęcia modalności (1980), teorii znaku (1986). Wykaz prac C.P. nie został dotychczas opublikowany.