Zwiększenie czcionki Zmniejszenie czcionki Zmiana kontrastu Podkreślenie linków Zmiana skali szarości Czytelne czcionki Reset ustawień WCAG

    Gramatyka

    Pobierz

    [Wersja do druku]

    Gramatyka jest nazwą podstawowego działu językoznawstwa zajmującego się badaniem języka naturalnego (lub większej liczby języków) z punktu widzenia jego budowy i możliwości tworzenia w sposób regularny połączeń jednostek tego języka.

    Gramatyka to przede wszystkim inherentna część języka (naturalnego/sztucznego) konstytuująca go wraz z jego jednostkami. Między gramatyką a jednostkami języka istnieje całkowite sprzężenie zwrotne, zależność oparta na konieczności. Nie ma w języku opozycji faktów leksykalnych i gramatycznych, każdy fakt językowy ma dwie strony, jedna dotyczy postaci (formy), a druga znaczenia (funkcji). Dowodzą tego na przykład badania nad jednostkami funkcyjnymi. W gramatyce tradycyjnej, a także w tradycyjnej leksykografii nie uświadamiano sobie tak ścisłych, bezpośrednich zależności między tymi dyscyplinami. Kształtowały się one w izolacji. Słowniki służyły do rejestrowania wyrazów i objaśniania ich znaczeń. Jednostki słownikowe wykorzystywano do ilustracji związków składniowych.

    Nie negując sugerowanej tu dwuznaczności (bisemii systematycznej) terminu gramatyka, za prymarne uznajemy takie jego rozumienie, zgodnie z którym odsyła on do pojęcia języka.

    W związku z powyższym przyjmujemy tu następującą, jedną z wielu możliwych, interpretację pojęcia gramatyki. Gramatyka to system zależności formalnych i funkcjonalnych (semantycznych), opartych na współistnieniu stosunków paradygmatycznych i syntagmatycznych, a dotyczących zarówno klas jednostek, jak i samych jednostek (bilateralnych). Wykrywanie tych stosunków jest z kolei konsekwencją stwierdzania identyczności różnicy między porównywanymi wielkościami.

    Gramatyka jako nazwa działu językoznawstwa jest często używana w połączeniu z jakimś atrybutem określającym aspekt badań (np. gramatyka opisowa, historyczna, stylistyczna, normatywna) i/lub zakres badań (np. gramatyka szczegółowa (jednego języka), konfrontatywna). Aspekt badań może być rozumiany jeszcze ściślej, może odsyłać do określonej metodologii; por. np. gramatyka formalna, gramatyka kategorialna, gramatyka transformacyjna, gramatyka generatywna, gramatyka semantyczna, gramatyka operacyjna. Do preferowanej tu metodologii odsyła ostatni termin, jest on poddany niżej bardziej szczegółowej charakterystyce.

     

    Podstawowymi działami gramatyki są: składnia, morfologia i fonologia. Pierwsze dwa są opracowane w postaci osobnych artykułów hasłowych.

    Nie przedstawiamy tu historii badań dotyczących gramatyk języka polskiego, informacje o takich badaniach i ich charakterystyka stanowiły przedmiot wielu osobnych opracowań (por. Reczek 1999; Podracki 1982, 2007; Polański (red.) 1999; Skarżyński 1994, 2001; Urbańczyk 1993).

    Podstawowe gramatyki języka polskiego wydane w XX wieku są wymienione w bibliografii.

    Gramatyka operacyjna

    to koncepcja teoretyczno-metodologiczna gramatycznego opisu języka, zaproponowana w latach 70. XX wieku przez Andrzeja Bogusławskiego (1976, 1978a, 1978b/1989, 1987, 1988, 1993, 1994, 1996), rozwijana i pogłębiana przez autora, jego uczniów i współpracowników do czasów współczesnych. Podstawą koncepcji jest zasada proporcji analogicznej, wywodząca się z prac Ferdinanda de Saussure’a (1991, 2004) i Ludwiga Wittgensteina (2006), stosowana m.in. przez Jerzego Kuryłowicza (1949). Służy ona m.in. wyodrębnianiu z potoku mowy i/lub tekstów rzeczywistych, konkretnych, „odwieloznacznionych” jednostek języka, segmentalnych i operacyjnych. Inherentną cechą każdej jednostki (z wyjątkiem interiekcji, które do systemu gramatycznego nie należą) są jej właściwości walencyjne. Bogusławski (1989: 202) odrzuca rozpowszechnione w literaturze rozróżnienie miejsc walencyjnych obligatoryjnych i fakultatywnych, uznając zgodnie z koncepcją gramatyki kategorialnej (Ajdukiewicz 1935, 1960) wszystkie miejsca za obligatoryjne.

    Jednostki języka tworzą z innymi jednostkami języka konstrukcje (grupy składniowe i wyrażenia zdaniowe), oparte na konotacji lub kookurencji. Są one nazywane w gramatyce operacyjnej produktami językowymi, a ograniczenia w łączeniu jednostek ich właściwościami kompletywnymi (Bogusławski 1989: 183) → zależności składniowe.

    Segmentalne jednostki języka mają status kontrastywnych segmentów sylabicznych (KSS); termin wprowadzony przez Bogusławskiego (1989: 171–177). KSS to element, na który może padać akcent niekontrastywny (niekorygujący), który podlega negacji i który współwystępuje z innymi elementami należącymi do klasy substytucyjnej niezamkniętej (dopuszczającej charakterystykę ogólną, a nie przez wyliczenie elementów). Przykładami KSS-ów mogą być wyrażenia mini, maksi w określonych układach: minispódniczka, spódniczka mini; miniwykłady, wykłady mini (Danielewiczowa 2021: 74).

    Jednostki operacyjne to regularne przekształcenia jednych segmentów w inne. Przekształcenia takie pociągają za sobą zmianę znaczenia segmentu powstałego w wyniku operacji („rezultanta”) w stosunku do segmentu wyjściowego („operanda”), poddanego operacji (są to operacje semantyczne), np. przekształcenie formy pozytywu przymiotnika na formę komparatywu (długi – dłuższy niż_), albo nie mają konsekwencji semantycznych (są to operacje asemantyczne), np. zastąpienie przyimka z przyimkiem ze przed wyrazami zaczynającymi się od zbitek spółgłoskowych na z-, s-, ż-, sz-; por. np. zdjęcie z Wałęsą – zdjęcie ze Skubiszewskim (Bogusławski, Wawrzyńczyk 1993: 482); zastąpienie segmentu że segmentem książkowym iż, np. sądzi, że (iż); opis operacji powinien obejmować też listę wyjątków; por. np. chrzanił, że (*iż); tyle że (*iż) (szerzej zob. Bogusławski 1994). Liczne przykłady operacji zawierają także sondy słownikowe II i III (por. Bogusławski, Wawrzyńczyk 1993: 481–484; Bogusławski, Danielewiczowa 2005: 347–350). Terminy operand, rezultant pochodzą z pracy Bogusławskiego (1989).

     

    Autor hasła:

    Maciej Grochowski, Instytut Języka Polskiego PAN

    Powiązane hasła:

    Fleksja Jednostki języka i połączenia jednostek języka Morfologia Składnia Słowotwórstwo jako dyscyplina badawcza

    Przypisy:

    • Ajdukiewicz, K. 1935. „Die syntaktische Konnexität”. Studia Philosophica 1: 1–27.

    • Ajdukiewicz, K. 1960. „Związki składniowe między członami zdań oznajmujących”. Studia Filozoficzne 6(21): 73–86.

    • Bąk, P. 1979. Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna.

    • Benni, T., J. Łoś, K. Nitsch, J. Rozwadowski, i H. Ułaszyn. 1923. Gramatyka języka polskiego. Kraków: PAU.

    • Bobrowski, I. 1995. Gramatyka opisowa języka polskiego. Zarys modelu generatywno-transformacyjnego. T. 1: Struktury wyjściowe. Kielce: WSP.

    • Bobrowski, I. 1998. Gramatyka opisowa języka polskiego. (Zarys modelu generatywno-transformacyjnego). T. 2: Od struktur wyjściowych do tekstu. Kielce: WSP.

    • Bogacki, K., i S. Karolak. 1992. „Założenia gramatyki o podstawach semantycznych”. W Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej. Język a Kultura 8, red. I. Nowakowska-Kempna. Wrocław: Wiedza o Kulturze, 157–187.

    • Bogusławski, A. 1976. „O zasadach rejestracji jednostek języka”. Poradnik Językowy 8: 356–364.

    • Bogusławski, A. 1978a. „Jednostki języka a produkty językowe. Problem tzw. orzeczeń peryfrastycznych”. W Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, red. M. Szymczak. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 17–30.

    • Bogusławski, A. 1978b/1989. „Towards an operational grammar”. Studia Semiotyczne 8: 29–90.

    • Bogusławski, A. 1987. „Obiekty leksykograficzne i jednostki języka”. W Studia z polskiej leksykografii współczesnej II, red. Z. Saloni. Białystok: Filia UW, 13–34.

    • Bogusławski, A. 1988. Język w słowniku. Desiderata semantyczne do wielkiego słownika polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Bogusławki, A. 1989. „Preliminaria gramatyki operacyjnej”, tłum. R. Gozdawa-Gołębiowski. Polonica 13: 163–223

    • Bogusławski, A. 1993. „O proporcjonalności w języku i jej warunkach”. W Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne. Tom poświęcony pamięci Adama Weinsberga, red. J. Sambor, J. Linde-Usiekniewicz, i R. Huszcza. Warszawa: Wydawnictwo UW, 59–76.

    • Bogusławski, A. 1994. „O niektórych operacjach asemantycznych w języku polskim”. W En slavist i humanismens tegn. Festskrift til Kristine Heltberg, red. P. Jacobsen, J.S. Jensen, i R. Klukowska. København: C.A. Reitzels Forlag, 8–15.

    • Bogusławski, A. 1996. „Jeszcze raz o delimitacji bilateralnych wielkości językowych”. W Symbolae slavisticae. Dedykowane Pani Profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej, red. E. Rzetelska-Feleszko. Warszawa: SOW, 47–56.

    • 146 • Maciej Grochowski

    • Bogusławski, A. 2009. Myśli o gwiazdce i o regule. Warszawa: BEL Studio.

    • Bogusławski, A., i M. Danielewiczowa. 2005. Verba polona abscondita. Sonda słownikowa III. Warszawa: Elma Books.

    • Bogusławski, A., i E. Drzazgowska. 2016. Język w refleksji teoretycznej. Przekroje historyczne. Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.

    • Bogusławski, A., i J. Wawrzyńczyk. 1993. Polszczyzna, jaką znamy. Nowa sonda słownikowa. Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.

    • Danielewiczowa, M. 2021. „Afiksy, leksemy czy jednostki operacyjne? Rekonesans”. Prace Filologiczne 76: 67–86.

    • Dobaczewski, A. 2021. „Gramatyka operacyjna vs. gramatyka konstrukcji (na przykładzie quasi-tautologii i powtórzeń)”. Linguistica Copernicana 18: 163–178.

    • Doroszewski, W. 1952. Podstawy gramatyki polskiej, cz. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Doroszewski, W., i B. Wieczorkiewicz (red.). 1972. Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

    • Gaert ner, H. 1938. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Lwów–Warszawa: Książnica-Atlas.

    • Gołąb, Z., A. Heinz, i K. Polański. 1968. Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Grochowski, M. 2012. „Słownik i gramatyka – centrum języka i językoznawstwa (wprowadzenie do problematyki)”. W Horyzonty humanistyki, red. S. Gajda. Opole: UO, 85–104.

    • Grochowski, M. 2017. „Ewolucja metodologii składni polskiej. Refleksje po 30 latach od wydania GWJPS”. Linguistica Copernicana 14: 197–221.

    • Grzegorczykowa, R., R. Laskowski, i H. Wróbel (red.). 1984. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Jaworski, M. 1986. Podręczna gramatyka języka polskiego, wyd. 4. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

    • Jodłowski, S. 1976. Podstawy polskiej składni. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Karolak, S. 1984. „Składnia wyrażeń predykatywnych”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego.

    • Składnia, red. Z. Topolińska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 11–211.

    • Karolak, S. 2001. „Założenia gramatyki o podstawach semantycznych”. W Od semantyki do gramatyki. Wybór rozpraw. Warszawa: SOW, 21–61.

    • Klemensiewicz, Z. 1937. Składnia opisowa współczesnej polszczyzny kulturalnej. Kraków: PAU.

    • Klemensiewicz, Z. 1939. Gramatyka współczesnej polszczyzny kulturalnej w zarysie. Lwów–Warszawa: Książnica-Atlas.

    • Klemensiewicz, Z. 1960. Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, wyd. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Klemensiewicz, Z. 1963. Zarys składni polskiej, wyd. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Koronczewski, A. 1961. Polska terminologia gramatyczna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Kuryłowicz, J. 1949. „La nature des procès dits «analogiques»”. Acta Linguistica 5: 121–138.

    • Laskowski, R. 1972. Polnische Grammatik, tłum. W. Paschek. Warszawa–Leipzig: Wiedza Powszechna– VEB Verlag Enzyklopädie.

    • Lehr-Spławiński, T., i R. Kubiński. 1946. Gramatyka języka polskiego. Podręcznik dla wszystkich, wyd. 5.

    • Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Gramatyka • 147

    • Nagórko, A. 1998. Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

    • PWN.

    • Podracki, J. 1982. Koncepcje składniowe w gramatykach języka polskiego (od O. Kopczyńskiego do Z. Klemensiewicza). Warszawa: Wydawnictwo UW.

    • Podracki, J. 2007. Konstrukcje złożone w gramatykach języka polskiego (rys historyczny). Warszawa: Wydział Polonistyki UW.

    • Polański, E., i T. Nowak. 2011. Najnowszy podręcznik gramatyki języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Petrus.

    • Polański, K. (red.). 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Reczek, J. 1999. „Gramatyki polskie”. W Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, i M. Kucała, wyd. 3. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 117–118.

    • Saloni, Z. 2007. „Podstawy teoretyczne”. W W. Gruszczyński, M. Woliński, R. Wołosz, i Z. Saloni, Słownik gramatyczny języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 9–158.

    • Saloni, Z., i M. Świdziński. 1998. Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. 4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

    • Saussure de, F. 1991. Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. K. Kasprzyk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

    • Saussure de, F. 2004. Szkice z językoznawstwa ogólnego, tłum. M. Danielewiczowa. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.

    • Skarżyński, M. 1994. Części mowy i ich kategorie w gramatykach polskich XIX i XX wieku (1817–1938). Kraków: Wydawnictwo UJ.

    • Skarżyński, M. 2001. W kręgu gramatyk polskich XIX i XX wieku. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”.

    • Szober, S. 1957. Gramatyka języka polskiego, wyd. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Szpakowicz, S. 1983. Formalny opis składniowy zdań polskich. Warszawa: Wydawnictwo UW.

    • Świdziński, M. 1992. Gramatyka formalna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo UW.

    • Topolińska, Z. (red.). 1984. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Ulitzka, E. 2008. „Podziały leksemów na części mowy w teorii gramatyki (przegląd propozycji klasyfikacyjnych ostatniego stulecia)”. Polonica 29: 45–79.

    • Urbańczyk, S. 1993. Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950). Kraków: PAU.

    • Weinsberg, A. 1983. Językoznawstwo ogólne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Wittgenstein, L. 2006. Tractatus logico-philosophicus, tłum. B. Wolniewicz. Warszawa: Wydawnictwo

    • Naukowe PWN.

    • Wróbel, H. 2001. Gramatyka języka polskiego. Kraków: Od Nowa.

    • Zawadowski, L. 1966. Lingwistyczna teoria języka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    O Projekcie

    Zapoznaj się ze szczegółami stojącymi za projektem “Przewodnik po gramatyce polskiej”.

    Czytaj więcej
    Indeks terminów

    Sprawdź aktualny indeks terminów Przewodnika po gramatyce polskiej

    Czytaj więcej