Halina Koneczna

1.    Biogram

Urodziła się 25 lipca 1899 roku, zmarła 29 marca 1961 roku. Studiowała filologię polską na UW, gdzie w 1927 rok uzyskała stopień doktora na podstawie pracy na temat gwary księstwa łowickiego (1929). W latach 1930–1931 odbyła staże naukowe w Wiedniu, Hamburgu i Paryżu, wyniki prowadzonych tam badań przedstawiła w rozprawie habilitacyjnej z 1934 roku („Studium eksperymentalne artykulacji głosek polskich”). Od 1951 roku była profesorem nadzwyczajnym UW. Pracowała (od 1931 roku) w Instytucie Fonetycznym UW, pełniła funkcję kierownika Zakładu Fonetyki. Od roku 1955 kierowała Pracownią Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN, a od 1957 roku była kierownikiem Pracowni Syntaktologicznej przy Katedrze Języka Polskiego UW. Była członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz Komitetu Językoznawstwa PAN.

Prowadziła badania w zakresie fonetyki, dialektologii, historii i składni języka mówionego, brała także udział w pracach leksykograficznych.

2.   Fonetyka

W latach przedwojennych H.K. zaczęła badać zjawiska fonetyczne języka polskiego, zwłaszcza przegłos (H.K. 1931), wzdłużenie zastępcze i wpływ akcentu na artykulację. Od lat 50. XX wieku zajmowała się głównie badaniem akcentu, mazurzenia (H.K. 1953, 1954), a także fonetyki gwar Warmii i Mazur.

W zakresie badań fonetycznych przełomowym i odkrywczym osiągnięciem H.K. była analiza artykulacji głosek polskich metodami fonetyki eksperymentalnej (1934). Te nowatorskie metody badawcze zastosowała do opisu i wyjaśniania faktów językowych, np. przegłosu czy wzdłużenia zastępczego.

Efektem współpracy z rentgenologiem Witoldem Zawadowskim było opracowanie „Przekrojów rentgenograficznych głosek polskich” (H.K., Zawadowski 1951), a następnie

praca porównawcza na temat artykulacji rosyjskiej i polskiej – „Obrazy rentgenograficzne głosek rosyjskich” (H.K., Zawadowski 1956).

H.K. badała zjawiska fonetyczne, tj. mazurzenie, upodobnienia, rozpodobnienia, zmiany fonetyczne, zarówno w perspektywie synchronicznej (1965), jak i historycznej (1953, 1959). Syntezę badań H.K. w zakresie fonetyki stanowi praca „Charakterystyka fonetyczna języka polskiego na tle innych języków słowiańskich” (1965), w której opisała tendencje artykulacyjne, a także zmiany ilościowe i jakościowe (zob. Szlifersztejn 1983).

3.   Dialektologia polska

H.K. zbadała dialekt łowicki (w pracy doktorskiej i późniejszych). W latach 50. XX wieku opisała fonetykę gwar Warmii i Mazur. W opisie dialektów uwzględniała tło języka ogólnego, zmiany językowe traktowała jako przejaw ogólnych tendencji rozwojowych w języku.

4.    Składnia języka mówionego

Przedmiotem zainteresowania H.K. w zakresie składni był język mówiony. Uczona analizowała teksty współczesne i dawne, które były bliskie mowie potocznej.

4.1. Historyczna składnia języka polskiego

H.K. w serii artykułów z lat 1956–1957 opublikowanych w „Poradniku Językowym” przedstawiła całościowy opis składni „Pamiętników” J. Ch. Paska („O budowie zdania Imć pana Paskowego słów kilkoro”), analizowała imiesłowy na –ąc i –szy, orzeczenia na –no, –to, orzeczenia z zaimkiem się i z podmiotem nieokreślonym, formy czasów w zdaniach werbalnych oraz zdania jednoczłonowe. Podjęcie takiego problemu badawczego wpisywało się w prace nad słownikiem Paska.

4.2. Składnia współczesnego języka polskiego

W analizach składniowych H.K. podejmowała problem nietypowych funkcji wyrażeń, np. użycia przysłówka w funkcji przymiotnikowej czy w funkcji tzw. celownika konwencjonalnego. Obiektem badań H.K. były bowiem wypowiedzi i funkcje konstrukcji syntaktycznych, a nie abstrakcyjne schematy składniowe, jej badania otworzyły drogę dla analiz języka mówionego (Lewicki 1983).

Przykładem nieprymarnej funkcji wyrażeń jest pełnienie przez przysłówek funkcji określenia rzeczownika. W funkcji przymiotnikowej używane są wyrażenia typu bigos na gorąco, wyjazd na zawsze, chłopak do wszystkiego, por. suknia do twarzy (suknia pasująca do twarzy) = suknia twarzowa (1933).

Funkcję celownika konwencjonalnego (dativus ethicus) H.K. wiązała z wyrażaniem „uczuciowego stosunku osoby mówiącej do wyrażanych przez nią myśli” (1938/1939: 109). Taką funkcję pełnią zaimki: a) 1. os., np. Stach mi się pochorował. – w tej funkcji zachowuje cechy celownika szkody lub pożytku, z którego się rozwinął, b) 2. os. (bardzo częste w języku mówionym), np. jak ci krzyknę, masz ci los, a to ci kawał, c) 3. os., np. pójdę sobie, pojadł sobie  – wywodzi się z dawnego celownika pożytku, modyfikuje zabarwienie uczuciowe, nadaje

wypowiedzi charakter bardziej osobisty, bezpośredni. Analogiczną funkcję w materiale historycznym pełni wzmacniające –ć(ci), np. gdyżci, takieżci, jemużci, jestci, sąć, każdać; samodzielny zaimek przekształcił się w „wyrazek wzmacniający”, por. współczesne gwarowe formy dyć, juści, toć, por. ależ, toż; także z możliwym podwojeniem: jakżeż – juścić (H.K. 1948). Podobną funkcję pełnią zaimki wskazujące ten, ta, to, np. Ta Jaśka jest nieznośna., Ach, to błoto!, oraz przysłówek tam, np. Co mi tam, A niech tam!, Chcesz, to się ucz, ja tam uczyć się nie będę. Według H.K. zaimki osobowe przekształciły się z dawnego celownika szkody lub pożytku w zaimki konwencjonalne, niemające samodzielnego znaczenia, służące do wyrażania stosunku uczuciowego względem komunikowanych treści.

5.   Leksykografia

Przed wojną H.K. brała udział w gromadzeniu materiałów do „Suplementu do «Słownika języka polskiego»” Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego, w czasie wojny materiały te uległy zniszczeniu. Następnie uczestniczyła w pracach nad „Słownikiem języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego.

Jako kierownik Pracowni Historii Języka Polskiego PAN (od 1955), której głównym celem było przygotowanie słownika polszczyzny XVII i 1 poł. XVIII wieku, była redaktorem naukowym „Słownika języka Jana Chryzostoma Paska”.

Teoria leksykograficzna H.K. opierała się na powiązaniu leksyki ze składnią, czego wyrazem było uwzględnianie informacji składniowych w artykułach hasłowych, a także opis związków składniowych przeprowadzony w ramach nadrzędnego podziału semantycznego (Żelazko 1983).