1.    Biogram

Urodził się 5 maja 1924 roku w miejscowości Wronki, pow. szamotulski, w środowisku drobnomieszczańskim (ojciec był pracownikiem zakładu fryzjerskiego), zmarł 5 maja 1968 roku

w Toruniu, po długiej i ciężkiej chorobie. Z powodu wojny, która przerwała jego edukację szkolną, maturę zdał w 1947 roku w liceum dla dorosłych w Inowrocławiu. Studiował filologię polską na UMK, uzyskując tytuł magistra w 1952 roku. W latach 1950–1968 był zatrudniony w Katedrze Filologii Polskiej i w Katedrze Języka Polskiego UMK (od jej utworzenia w 1967 roku) na stanowiskach zastępcy asystenta, asystenta, starszego asystenta, adiunkta i docenta. W latach 1950–1955 był również członkiem zespołu Pracowni Słownika Języka

Adama Mickiewicza w Toruniu. Stopień doktora uzyskał w 1961 roku na podstawie rozprawy

„Studia nad szykiem wyrazów w zdaniu polskim” (promotor: Halina Turska), a stopień doktora habilitowanego w 1966 roku, na podstawie rozprawy „Opis grup syntaktycznych dzisiejszej polszczyzny pisanej” (1967). W 1967 roku został mianowany docentem i powołany na stanowisko kierownika Katedry Języka Polskiego UMK. Miał wpływ metodologiczny i terminologiczny na pierwsze prace składniowe Teresy Ampel, Andrzeja Otfinowskiego, Marii Szupryczyńskiej, Krystyny Kallas, Edmunda Oberlana i Marii Frankowskiej. Został powołany na promotora w przewodach doktorskich dwóch pierwszych osób, ale uzyskały one stopnie naukowe dopiero po jego śmierci, pod opieką innych językoznawców.

Dorobek naukowy H.M. dotyczy składni i obejmuje 18 pozycji, w tym jedną monografię (habilitacyjną). Pośmiertny wybór prac: H.M. „Studia nad składnią współczesnej polszczyzny pisanej” (Maciejewski, J. (red.) 1981), zawiera przedruki 12 artykułów i pełną bibliografię.

2.    Składnia (poglądy, osiągnięcia)

H.M. był strukturalistą, prekursorem dystrybucjonizmu w językoznawstwie polskim; ukształtowała go rodzima składnia tradycyjna (prace Klemensiewicza i Jodłowskiego) i strukturalna (prace Kuryłowicza, Milewskiego, Mirowicza) oraz szkoła praska (prace Mathesiusa).

188 • Maciej Grochowski

W dorobku H.M. dominują cztery powiązane wątki tematyczne: 1. szyk i rozczłonkowanie psychologiczne zdania; 2. kryteria wyróżniania i klasyfikacji syntaktemów; 3. tworzenie, klasyfikacja i opis grup syntaktycznych, a także budowa zdania pojedynczego; 4. dodatkowe

wyznaczniki intelektualne i ich funkcja w rozczłonkowaniu zdania.

Szyk jest wykładnikiem rozczłonkowania psychologicznego, niezależnego od gramatycznego, a główna zasada szyku polega na wyróżnieniu członu wyjściowego i członu roz-

wijającego, a w obrębie tego drugiego członu głównego i pobocznego. Człon główny jest nosicielem dominanty treściowej zdania, którą mogą sygnalizować także akcent zdaniowy, kontekst i dodatkowe wyznaczniki intelektualne. Rozczłonkowanie psychologiczne (współcześnie tematyczno-rematyczne) jest wielopoziomowe.

H.M. (1967: 26–31) przez syntaktem rozumie klasę wyrazów i form wyrazowych o jednakowej wartości syntaktycznej, czyli cechach syntaktycznie doniosłych, wykorzystywanych do tworzenia konstrukcji. Syntaktemy związane zależnością bezpośrednią podlegają determinacji klasowej (np. czytając zasnął), kategorialnej (np. stary chłop) i słownikowej (np. prawie trup); pierwsze dwie mają status gramatyczny. W wyniku analizy strukturalnej syntaktemów metodami substytucyjnymi, opisu ich konotacji i dystrybucji, H.M. wyróżnia 17 klas syntaktemów oraz trzy klasy wyrazów i form bez wartości syntaktycznej (jedną z nich stanowią dodatkowe wyznaczniki).

Grupa syntaktyczna to według H.M. (1967: 75–76) połączenie tylko takich syntaktemów, które są składnikami niepredykatywnymi, np. oficerowie oraz obsługa; zbudowany całkiem na nowo. Na potrzeby opisu grup H.M. (1967: 108–112) zaproponował metajęzyk składni formalnej. Obejmował on listę jednostek elementarnych, działania na nich oraz formuły odzwierciedlające strukturę grup syntaktycznych. Formuły te służyły zapisom operacji tworzenia, rozwijania i redukcji grup.

H.M. (1968) przeciwstawia syntaktemom dodatkowe wyznaczniki intelektualne (termin

Klemensiewicza 1937, 1963; w literaturze składniowej powojennej częściej nazywane partykułami), które mogą łączyć się z różnymi składnikami zdań bez naruszania ich poprawności gramatycznej. Składnik wyróżniony za pomocą wyznacznika staje się nosicielem dominanty treściowej zdania. Nowatorska myśl H.M. polega na powiązaniu funkcji partykuł z rozczłonkowaniem tematyczno-rematycznym.