Jan Tokarski

1. Biogram

Urodził się 24 marca 1909 roku w Ortelu Królewskim, w województwie lubelskim, w powiecie bialskim. Zmarł 16 stycznia 1982 roku w Warszawie. Polonista, uczeń W. Doroszewskiego. Studiował na KUL (magisterium w 1937 roku pod kierunkiem W. Kuraszkiewicza), następnie na UW ukończył Studium Pedagogiczne (1939). W czasie wojny prowadził tajne nauczanie, działał w organizacji konspiracyjnej KPN–Zryw. Po wojnie organizował szkolnictwo na Lubelszczyźnie, następnie pracował w Katedrze Językoznawstwa KUL, od 1948 roku był asystentem w Katedrze Języka Polskiego UW. Doktorat uzyskał w 1951 roku na podstawie pracy „Gwara Serpelic” (promotorem był W. Doroszewski). W 1955 roku nadano mu tytuł docenta, a w 1972 roku tytuł profesora nadzwyczajnego. Na UW był zatrudniony w Instytucie Języka Polskiego do emerytury w 1979 roku. Wykładał także w WSP w Kielcach (1971–1977).

Początkowo zajmował się dialektologią (rozwinął wprowadzoną przez W. Doroszewskiego metodę ilościową w badaniu gwar, którą stosował do opisu ich ewolucji (1964)), potem leksykologią i leksykografią (przede wszystkim w kontekście powstających w latach 50. i 60. XX wieku słowników języka polskiego), fleksją (1951a, 1973), a także metodyką nauczania języka polskiego. Jego prace miały wpływ na rozwój polskiej lingwistyki kwantytatywnej (Sambor 1982). Fakty językowe ujmował J.T. w perspektywie dynamicznej (1952a).

2. Fleksja paradygmatyczna

J.T. przedstawił nową klasyfikację czasowników na podstawie ich cech morfologicznych

(grup tematowych) (1951a), a także zweryfikował podział deklinacyjny rzeczowników (zastosował podział według form przypadkowych) (1973). Klasę czasowników wyróżniał na podstawie kryterium fleksyjnego wraz z uwzględnieniem ich pochodności słowotwórczej (Dróżdż-Łuszczyk, Zaron 2010). Do kategorii czasownika włączył imiesłowy i gerundia, a do przymiotnika – regularnie tworzone przysłówki jako ich formy fleksyjne (por. „przysłówki fleksyjne” vs. „syntaktyczne”) (1949) (por. na ten temat: Bogusławski 1992). Był prekursorem paradygmatyki fleksyjnej (Laskowski 2012), rozwijanej potem w postaci słowników gramatycznych (Saloni 2001, SGJP), a także algorytmów analizy fleksyjnej (zob. Saloni 2010).

3. Składnia

W opisie składni J.T. uwzględniał relacje wewnątrzjęzykowe w strukturze wypowiedzenia. Np. wielość funkcji aby ujmował jako sygnalizowanie „ciągu operatywnego”; opisywał relacje między zdaniem głównym i pobocznym, z uwzględnieniem szyku elementów składowych (w czym widział zmianę ujęcia, sposobu patrzenia, naświetleń) oraz kontekstu leksykalnego („czasowników o treści operatywnej”) w różnych użyciach, w tym z negacją (1951bc). Odróżniał wyrażanie za pomocą elementów języka „stosunków międzypojęciowych” i „dynamicznego powiązania funkcjonalnego” (1951c). Fleksję, szyk elementów w zdaniu oraz wyrazy pomocnicze uznawał za „technologię mowy”, „sposoby techniczne dokonywania syntezy i analizy mownej” (1949). Wyrazy pomocnicze traktował jako elementy konstrukcyjne, będące „wiązaniami czysto technicznymi zdania” (1951), np. w spójniku a wskazał zarówno funkcje wiążące, jak i zabarwienie semantyczne, a różne kontekstowo funkcje a (przeciwsta-

wianie, zestawianie i uzupełnianie) sprowadził do jednej funkcji zestawnej (1951).

4. Leksykologia

Analizy teoretyczne słownictwa rozwijał na podstawie materiałowych prac słownikowych. Opisywał teorię wyrazu (por. wyraz paradygmatyczny i syntagmatyczny, tekstem paradygmatyczny i syntagmatyczny), problem polisemii (wyróżniał polisemię pojęciową i leksykalną, subiektywną, potencjalną i aktualną, zob. 1963) i homonimii (zob. J.T., Kania 1984). Nowych możliwości w opisie słownictwa upatrywał w analizie łączliwości wyrażeń (postulował wprowadzenie „ekologii lingwistycznej” jako działu językoznawstwa badającego „środowiska wyrazowe” (1969), a także zastosowanie metod kwantytatywnych (1971)). Uwzględnianie łączliwości miało znaleźć zastosowanie w przekładzie automatycznym (zob. Kowalski 1983).

J.T. podejmował także problem stosunku słowotwórstwa i leksyki (i szerzej: słownika i gramatyki), uważał, że „żywotne typy słowotwórcze” powinny być wyłączone z rejestracji w słowniku, np. anty-, arcy-, bez-, –izm, –ątko, i przedstawione w postaci „aneksu słowotwórczego” (1952b). Odróżniał frazeologię hasłową (np. brać na kieł) od znaczeniowej (broczyć krwią/juchą/posoką/farbą). Do opisu słownictwa włączał również „barwę”, związaną z nacechowaniem emocjonalnym wyrazów, por. usta i gęba (J.T., Kania 1984). Słownictwo w ujęciu J.T. obejmuje różnego rodzaju „leksemy” (wyraz, morfem, połączenie wielowyrazowe); opis słownictwa wymaga uwzględniania związków między wyrażeniami w perspektywie formalnej i znaczeniowej (1952b).

5. Leksykografia

J.T. brał udział w przygotowaniu kilku słowników, zwłaszcza Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego – był członkiem Kolegium Redakcyjnego i autorem haseł (zaimkowych, przysłówkowych, spójnikowych, przyimkowych, partykułowych oraz wyrazów

wieloznacznych o bogatej frazeologii). Na potrzeby słownika opracował ponadto fleksję rzeczownika i czasownika w postaci tabel odmiany (zob. Saloni 1983), a także koncepcję powiązania opisu leksyki z opisem gramatyki (Saloni 2010). W artykułach metaleksykograficznych wskazywał na podstawowe problemy związane z opracowywaniem słowników (1952).

J.T. współpracował z Instytutem Maszyn Matematycznych UW, dążył do stworzenia algorytmu dla automatycznego przetwarzania tekstów, przede wszystkim w perspektywie

translatologicznej (w „Poradniku Językowym” opublikował cykl 12 artykułów „Fleksja polska, jej opis w świetle mechanizacji w urządzeniu przekładowym” (1961–1964); 1961, 1968, 1972).