Zwiększenie czcionki Zmniejszenie czcionki Zmiana kontrastu Podkreślenie linków Zmiana skali szarości Czytelne czcionki Reset ustawień WCAG

    Struktura polipredykatywna

    Pobierz

    [Wersja do druku]

    Struktura polipredykatywna to termin nazywający 1. połączenie dwóch lub więcej podstawowych struktur predykatowo-argumentowych (PSPA) oraz 2. połączenie PSPA i jednej lub więcej niepodstawowej struktury predykatowo-argumentowej (NPSPA).

    Połączenie dwóch PSPA jest reprezentowane przez dwa współwystępujące wyrażenia zdaniowe. Por. np. Piotr leży na łóżku i czyta gazetę.; Nigdzie nie pójdę, bo leje deszcz.; Anna wyjęła kartę, żeby zapłacić za taksówkę. Podstawą opisu relacji między wyrażeniami zdaniowymi jest analiza leksykalnych wykładników tych relacji, jednostek należących przede wszystkim do klas gramatycznych spójników i zaimków. Niemała część jednostek tych klas była badana, głównie jednak pod kątem ich funkcjonowania w strukturze powierzchniowej wyrażeń zdaniowych (por. np. Ampel 1975; Bednarczuk 1967; Grochowski 1984; Jodłowski 1973, 1976; Łojasiewicz 1992; Wajszczuk 1997; Wierzbicka-Piotrowska 2011; Wojtasiewicz 1972). Ocena wyników badań zależy od przyjętej koncepcji opisu języka. Z punktu widzenia gramatyki semantycznej są one niewystarczające (Grochowski 2010).

    Reprezentacja dwóch PSPA była nazywana w terminologii składni tradycyjnej wypowiedzeniem dwukrotnie złożonym. Analogiczne wypowiedzenie z imiesłowem przysłówkowym (Wróbel 1975; Bojałkowska 2010) jest również reprezentacją PSPA. Por. np. Potknął się o próg, wchodząc do mieszkania.; Odłożyła słuchawkę, usłyszawszy jego głos.

    W składni tradycyjnej były stosowane różne kryteria podziału wypowiedzeń złożonych, niezwiązane w sposób ścisły z wykładnikami łączącymi wypowiedzenia składowe, np. samodzielność (wzajemna niezależność) semantyczna wypowiedzeń składowych oraz ich przestawność wraz z łączącym je wykładnikiem lub bez niego (szerzej w: Grochowski 1984; Jodłowski 1976; Pisarkowa 1974; G. Walczak 1977, 1978). Żadne kryterium nie pozwoliło na jednoznaczny („bez reszty”) klarowny podział wypowiedzeń. W pracy Macieja Grochowskiego (1984) jest zawarty przegląd relacji semantycznych między zdaniami składowymi zdania złożonego, oparty na katalogu wykładników leksykalnych tych relacji. Porównywane są zdania złożone z prostymi z punktu widzenia różnych gramatycznie wykładników tych samych relacji semantycznych.

    Jeżeli wyrażenie zdaniowe reprezentuje argument propozycjonalny predykatu podstawowego, to dana struktura predykatowo-argumentowa jest strukturą podstawową, a nie

    566 • Maciej Grochowski

    strukturą polipredykatywną. Np. wyrażenie zdaniowe Joanna rozeszła się z Pawłem. jako składnik wyrażenia zdaniowego Rodzice martwią się tym, że Joanna rozeszła się z Pawłem. reprezentuje argument propozycjonalny predykatu x martwi się y-em / że p. Wyrażenie zdaniowe konstytuowane przez ten predykat reprezentuje strukturę mono-, a nie polipredykatywną. Analogiczna jest pozycja syntaktyczna wyrażenia zdaniowego córka wyszła za mąż za cudzoziemca, reprezentującego argument propozycjonalny predykatu x chce, żeby q w wyrażeniu zdaniowym Ewa chce, żeby córka wyszła za mąż za cudzoziemca. Por. też: Adam namawia ojca, żeby sprzedał samochód.; Piotr obawia się, że Maria wyemigruje.; Anna zgodziła się zatańczyć z nieznajomym.

    NPSPA jest przyłączana do PSPA jako całości albo tylko do argumentu predykatu podstawowego. Struktury niepodstawowe w przeciwieństwie do argumentów nie są implikowane przez predykat (Karolak 1974: 14, 1984: 56). Pozostają one z predykatami w stosunku kookurencji. W składni semantycznej (Karolak 2002: 29) są one nazywane adiunktami,

    w składni tradycyjnej zaliczano je do okoliczników (Szober 1957; Klemensiewicz 1963; Jodłowski 1976). Adiunkty mają strukturę formalną grup składniowych nominalnych (przyimkowych i bezprzyimkowych) oraz adwerbialnych (Bogusławski 2005; Danielewiczowa 2012; Grzegorczykowa 1975; Wątor 1976). Każdy przyimek może być składnikiem grupy nominalnej reprezentującej niepodstawowe wyrażenie predykatywne. Teza ta została postawiona przez Grochowskiego (1984: 257, por. też Grochowski 2020). Oto przykłady wyrażeń adiunktywnych bez kurtki, przez nieuwagę, przez własne gapiostwo, cicho, nagle, życzliwie w wyrażeniach zdaniowych: Wyszła z domu bez kurtki.; Dziecko połknęło patyk przez nieuwagę.; Zapomniał kluczy przez własne gapiostwo.; Płakała cicho.; Zmarł nagle.; Portier uśmiechnął się do niej życzliwie.

    Grupa nominalna reprezentująca adiunkta może być konstytuowana również przez przymiotnik, jak np. w wyrażeniu zdaniowym Adam wrócił do domu prawie chory. Wartości kategorii rodzaju, liczby i przypadka tego przymiotnika są wynikiem oddziaływania formy rzeczownika Adam, wyrażenia argumentowego predykatu x wrócił yloc. Por. też formy posiniaczoną, senni w wyrażeniach zdaniowych: Piotr zobaczył Annę w łazience posiniaczoną.;

    Wszyscy mieszkańcy, ciągle senni, marzą o niedzieli, aby ją przespać. (drugi przykład: Pisarkowa 1963: 157). Przymiotnik we wskazanej funkcji składniowej bywa nazywany określeniem predykatywnym (Pisarkowa 1965).

    Niepodstawowe struktury predykatywne, kookurujące wyłącznie z argumentem predykatu podstawowego, są reprezentowane z reguły przez atrybuty rzeczownika konstytuującego grupę nominalną. Atrybuty te są dołączone do rzeczownika i mają postać sekwencji składników grupy imiennej (Topolińska 1984: 330–353). Por. np. wyrazy i ich sekwencje siedzącego obok Piotra, z długą brodą, wczorajszym, starsza, stojąca przede mną, o jasnych włosach w wyrażeniach zdaniowych: Czy znasz faceta siedzącego obok Piotra?; Ten student z długą brodą spał na wczorajszym wykładzie.; Starsza kobieta, stojąca przede mną, kupiła worek mąki.; Przywitała mnie dziewczyna o jasnych włosach. Atrybuty mogą mieć także postać wyrażenia zdaniowego, przyłączonego do komponentu grupy zaimkiem który, jaki, co, gdzie; por. np. Ewa zgubiła książkę, którą pożyczyła z biblioteki.; Włóż żakiet, jaki dostała mama.; Zadomowił się u nas czarny kot, co niedawno się przyplątał.; Spotkałem się z nią na łące, gdzie kwitły kaczeńce.

    Atrybuty mogą być dodawane również do niektórych zaimków rzeczownych konstytuujących grupę imienną (Topolińska 1984: 352), np. ktoś, coś, nikt, nic. Por. Załatwił mi to 

    Struktura polipredykatywna • 567

    ktoś wpływowy.; Kupiłam sobie wczoraj coś pięknego.; Nikt rozsądny nie zdobył się na to.; Nie powiedział nic nowego. W składni tradycyjnej wszelkie atrybuty rzeczownika i zaimka były kwalifikowane jako przydawki (Szober 1957; Klemensiewicz 1963; Jodłowski 1976).

    Wyrażeniami atrybutywnymi nie są należące do grupy imiennej syntaktyczne operatory referencji (typu ten, jakiś, pewien) i oceny ilościowej (typu kilka, trochę, wiele) (zob. szerzej Topolińska 1984).

    Kluczowe dla badania struktur polipredykatywnych przeciwstawienie argumentów predykatu i adiunktów (podobnie jak dopełnień i okoliczników w składni tradycyjnej) nie jest oparte na klarownych i bezdyskusyjnych kryteriach. Syntaktycy są tego świadomi. Z krytycznej oceny opisów tej dychotomii w gramatykach i słownikach nie wynika, że jest ona pozbawiona sensu i że wszystkie hipotetyczne podrzędniki (czasownika) powinny tworzyć jedną klasę (por. Przepiórkowski 2017ab; zob. też Danielewiczowa 2010).

    Grochowski (1984) do reprezentantów niepodstawowych struktur predykatywnych zaliczał partykuły, uznane wówczas za Zygmuntem Salonim (1974) za leksemy tworzące wraz z przysłówkami jedną klasę gramatyczną (partykuło-przysłówków). Badania nad partykułami w kolejnych latach (Grochowski 1986; Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014) wykazały, że takie ujęcie tej klasy było niewłaściwe. Podstawową przyczyną popełnionego błędu było nieuwzględnienie tezy o dwupoziomowości systemu leksykalnego (Wierzbicka 1969, 1971; Wajszczuk 2005) i konsekwencji tej tezy, że partykuły są jednostkami metatekstowymi.

    Autor hasła:

    Maciej Grochowski, Instytut Języka Polskiego PAN

    Powiązane hasła:

    Części mowy i ich klasyfikacje Grupy składniowe Partykuła Przyimek Przysłówek Spójnik Struktura predykatowo-argumentowa Zaimek

    Przypisy:

    • Ampel, T. 1975. Wypowiedzenia okolicznikowe profrazowe we współczesnym języku polskim. Rzeszów:

    • RTPN.

    • Bednarczuk, L. 1967. Polskie spójniki parataktyczne. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Bogusławski, A. 2005. „O operacjach przysłówkowych”. W Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego, red. M. Grochowski. Toruń: Wydawnictwo UMK, 15–44.

    • Bojałkowska, K. 2010. Opis składniowy imiesłowów przysłówkowych we współczesnym języku polskim. Toruń: Wydawnictwo UMK.

    • Czapiga, Z. 2003. Polipredykatywność zdania pojedynczego w języku polskim i rosyjskim. Rzeszów: Wydawnictwo UR.

    • Danielewiczowa, M. 2010. „Schematy składniowe – podstawowe kwestie metodologiczne”. Poradnik Językowy 3: 5–27.

    • Danielewiczowa, M. 2012. W głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe metapredykaty atestacyjne. Warszawa: BEL Studio.

    • Grochowski, M. 1984. „Składnia wyrażeń polipredykatywnych: zarys problematyki”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia, red. Z. Topolińska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 213–299.

    • Grochowski, M. 1986. Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia. Wrocław –Warszawa –Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • 568 • Maciej Grochowski

    • Grochowski, M. 2010. „«Składnia wyrażeń polipredykatywnych» – z perspektywy trzydziestu lat”. W Język polski – wczoraj, dziś, jutro, red. B. Czopek-Kopciuch, i P. Żmigrodzki. Kraków: Wydawnictwo Lexis, 74–81.

    • Grochowski, M. 2020. „Granice przyimków wtórnych a ich szyk w języku polskim”. W Kontakty językowe. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Elżbiecie Mańczak-Wohlfeld z okazji 70. urodzin, red. M. Szczyrbak, i A. Tereszkiewicz. Kraków: Wydawnictwo UJ, 145–158.

    • Grochowski, M., A. Kisiel, M. Żabowska. 2014. Słownik gniazdowy partykuł polskich. Kraków: PAU.

    • Grzegorczykowa, R. 1975. Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Jodłowski, S. 1973. Ogólnojęzykoznawcza charakterystyka zaimka. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Jodłowski, S. 1976. Podstawy polskiej składni. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Karolak, S. 1974. „O programie składni wyrażeń predykatywnych w gramatyce języka polskiego”. W O predykacji. Materiały Konferencji Pracowni Budowy Gramatycznej Współczesnego Języka Polskiego IBL PAN. Zawoja 14–16 XII 1972, red. R. Laskowski, i A. Orzechowska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich –PAN, 7–23.

    • Karolak, S. 1984. „Składnia wyrażeń predykatywnych”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego.

    • Składnia, red. Z. Topolińska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 11–211.

    • Karolak, S. 2002. Podstawowe struktury składniowe języka polskiego. Warszawa: SOW.

    • Klemensiewicz, Z. 1963. Zarys składni polskiej, wyd. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Łojasiewicz, A. 1992. Własności składniowe polskich spójników. Warszawa: Wydawnictwo UW.

    • Petrov, I. 2007. Wyrażanie struktur polipredykatywnych w rozwoju języka bułgarskiego. Łódź: Wydawnictwo UŁ.

    • Pisarkowa, K. 1963. „Predykatywność określeń w polskim zdaniu”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 22: 153–159.

    • Pisarkowa, K. 1965. Predykatywność określeń w polskim zdaniu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Pisarkowa, K. 1974. „O stosunkach między parataksą i hipotaksą. Na przykładzie polskich zdań przeciwstawnych i przyzwalających”. Język Polski 54(2): 81–93.

    • Przepiórkowski, A. 2017a. Argumenty i modyfikatory w gramatyce i w słowniku. Warszawa: Wydawnictwo UW.

    • Przepiórkowski, A. 2017b. „On the argument-adjunct distinction in the Polish semantic syntax tradition”. Cognitive Studies / Études Cognitives17: 1–10.

    • Saloni, Z. 1974. „Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich”. Język Polski 54(1–2): 3–13, 93–101.

    • Szober, S. 1957. Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

    • Topolińska, Z. 1984. „Składnia grupy imiennej”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 301–389.

    • Wajszczuk, J. 1997. System znaczeń w obszarze spójników polskich. Wprowadzenie do opisu. Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.

    • Wajszczuk, J. 2005. O metatekście. Warszawa: Katedra Lingwistyki Formalnej UW.

    • Walczak, G. 1977. „Konotacja jako jedno z kryteriów klasyfikacji zdań złożonych”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 35: 133–140.

    • Walczak, G. 1978. „Z pogranicza parataksy i hipotaksy”. W Studia nad składnią polszczyzny mówionej, red. T. Skubalanka. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 127–135.

    • Struktura polipredykatywna • 569

    • Wątor, I. 1976. Rozwój funkcji wyrazów i wyrażeń polskich od przysłówkowej do przyimkowej. Rzeszów: Wydawnictwo WSP.

    • Wierzbicka, A. 1969. Dociekania semantyczne. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

    • Wierzbicka, A. 1971. „Metatekst w tekście”. W O spójności tekstu, red. M.R. Mayenowa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 105–121.

    • Wierzbicka-Piotrowska, E. 2011. Polskie zaimki nieokreślone: wybrane zagadnienia semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne. Warszawa: Wydział Polonistyki UW.

    • Wojtasiewicz, O.A. 1972. „Formalna i semantyczna analiza polskich spójników przyzdaniowych i między zdaniowych oraz wyrazów pokrewnych”. Studia Semiotyczne 3: 109–145.

    • Wróbel, H. 1975. Składnia imiesłowów czynnych we współczesnej polszczyźnie. Katowice: Wydawnictwo UŚ.

    O Projekcie

    Zapoznaj się ze szczegółami stojącymi za projektem “Przewodnik po gramatyce polskiej”.

    Czytaj więcej
    Indeks terminów

    Sprawdź aktualny indeks terminów Przewodnika po gramatyce polskiej

    Czytaj więcej