Tadeusz Milewski

1. Biogram

Urodził się 17 maja 1906 roku w Kołomyi (obecna Ukraina), zmarł 5 marca 1966 roku w Krakowie. Studiował filologię polską i słowiańską pod kierunkiem Tadeusza Lehra-Spławińskiego na UJK we Lwowie, doktorat uzyskał na podstawie rozprawy „Przyczynki do dziejów języka połabskiego” (1929). W tym samym roku podjął pracę dydaktyczną na UJ. Po dalszych studiach indoeuropeistycznych w Krakowie (UJ, pod okiem Jana Rozwadowskiego) i Paryżu (École des Hautes Études, m.in. u Antoine’a Meilleta i Émile’a Benveniste’a) i habilitacji w zakresie slawistyki na podstawie rozprawy „Rozwój fonetyczny wygłosu prasłowiańskiego” (1933) objął wykłady w Katedrze Filologii Słowiańskiej UJ. W 1937 zdobył dodatkową habilitację w zakresie indoeuropeistyki na podstawie pracy „L’indo-chittie et l’indo-européen”. W latach 1939–1940 więziony w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachau, w późniejszym okresie okupacji uczestniczył w tajnym nauczaniu. Po wojnie wrócił do pracy na UJ (od 1948 profesor tytularny, od 1954 profesor nadzwyczajny, a od

1960 profesor zwyczajny w Katedrze Językoznawstwa Ogólnego, w latach 1957–1960 dziekan Wydziału Filologicznego). W latach 1945–1950 jego drugim miejscem pracy był KUL, zaś w latach 1950–1965 WSP w Krakowie. Od 1949 członek PAU, w latach 1961–1966 prezes Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, ponadto członek m.in. American Anthropological Association oraz Indogermanische Gesellschaft.

2. Językoznawstwo ogólne: przedmiot i zakres badań T.M.

Zasadnicza część pracy językoznawczej T.M. to działalność syntetyzująca w zakresie gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, teorii języka i dziejów językoznawstwa. Do najważniejszych dzieł T.M. należy „Zarys językoznawstwa ogólnego” w trzech częściach. Część pierwsza „Teoria językoznawstwa” (1947) zawiera przegląd głównych teorii i kierunków w językoznawstwie od czasów starożytnych po czasy współczesne autorowi, ze szczególnym uwzględnieniem językoznawstwa porównawczego i strukturalnego (od Franciszka Boppa do Ferdinanda de Saussure’a i Karla Bühlera). W ostatnim z rozdziałów omawia autor poszczególne dyscypliny w ramach językoznawstwa zewnętrznego (fonetyka, psychologia i socjologia mowy) i wewnętrznego (gramatyka i stylistyka). Część druga „Rozmieszczenie języków” (1948) przedstawia zasady podziału języków, charakterystykę języków świata ze względu na ich pochodzenie, rozmieszczenie geograficzne i właściwości językowe, omawia wpływy międzyjęzykowe i zasady rozprzestrzeniania się języków. Załączony atlas językowy zawiera 63 mapy opisujące migrację, pierwotne i obecne rozmieszczenie języków oraz powiązania genetyczne między nimi.

Pomimo nieukończenia planowanej części trzeciej „Typologia” T.M. pozostawił po sobie liczne odrębne studia w zakresie typologii i geografii lingwistycznej, tworząc w ten sposób teoretyczne podstawy typologii językoznawczej. Uznawał on, że języki można sklasyfikować według 1. częstości występowania fonemów wokalicznych i konsonantycznych; 2. stopnia wykorzystania fonologicznego sylaby; 3. istnienia wyrazów w systemie i stopnia kumulacji funkcji w poszczególnych ich częściach; 4. szyku składników wyrazu; 5. istniejących klas semantemów; 6. stopnia wykorzystywania syntaktycznego kategorii gramatycznych, zob. „Podstawy teoretyczne typologii języków” (1950), „Założenia językoznawstwa typologicznego” (1962). Przedmiotem jego szczególnego zainteresowania były języki (mezo)amerykańskie, np.

„Struktura zdania w językach tubylców Ameryki Północnej” (1950), „Koncepcja wyrazu w językach tubylców Ameryki Północnej” (1951), „Kręgi fonologiczne Ameryki” (1952), „Typologia syntaktyczna języków amerykańskich” (1953), „Similarities between the Asiatic and American Indian Languages” (1960), kaukaskie „Comparaison des systèmes phonologiques des langues caucasiennes et américaines” (1955) i afrykańskie „Problem klasyfikacji języków afrykańskich” (1967). Prace, jakie miały się złożyć na trzecią część „Zarysu językoznawstwa ogólnego”, zostały pośmiertnie wydane w „Etudes typologiques sur les langues indigènes de l’Amérique” (1967).

W 1954 T.M. wydał skrypt „Wstęp do językoznawstwa dla słuchaczy Studium Zaocznego WSP w Krakowie”. Jego zrewidowaną i rozszerzoną wersją był podręcznik uniwersytecki „Językoznawstwo” (1965), wydany po angielsku jako „Introduction to the study of language” (1973) prezentujący główne kierunki współczesnego językoznawstwa. Składają się nań cztery części: „Założenia językoznawstwa”, „Językoznawstwo opisowe”, „Językoznawstwo historyczne”, „Językoznawstwo typologiczne” oraz dwie mapy pokazujące rozmieszczenie języków świata w roku 1500 i 1900. W części pierwszej T.M. przedstawia swoje rozumienie języka (jako społecznego, trwałego, abstrakcyjnego systemu słów i reguł, wyekscerpowanego z tekstów i istniejącego w umysłach mówiących) i zależności pomiędzy nim a innymi systemami znaków (w zgodzie z poglądami de Saussure’a, Peirce’a, Bühlera czy Jakobsona) oraz prezentuje skróconą historię językoznawstwa. Część druga składa się z pięciu rozdziałów, jednego wprowadzającego i czterech poświęconych poszczególnym aspektom języka odpowiadającym jego funkcjom: diakrytycznej (rozróżnianie formy znaków na podstawie ich konwencjonalnych właściwości) – fonologia, semantycznej (denotacyjnej) – semantyka, składniowej (łączenie znaków prostych w złożone) – składnia oraz ekspresywnej i impresywnej – stylistyka. W rozdziale poświęconym fonologii T.M. omawia opozycje fonologiczne. W rozdziale poświęconym semantyce omawia inwariancję semantyczną, różne typy użyć, synonimię, homonimię, onomatopeje, kalki oraz podstawowe pojęcia morfologii (morfem, allomorf, podstawa słowotwórcza, afiks, derywacja, synkretyzm itp.). W rozdziale skład-

niowym omawia pojęcia takie jak zdanie, intonacja, przedstawia podział na części mowy, typy zdań, relacje syntagmatyczne, charakteryzuje funkcje przypadków. W rozdziale stylistycznym omawia partykuły, wykrzykniki, onomatopeje, wołacz, tryb rozkazujący, formy adresatywne, zdrobnienia, zgrubienia, eufemizmy. W części poświęconej językoznawstwu historycznemu T.M. omawia przyczyny zmiany językowej, przedstawia metody badawcze językoznawstwa historycznego i proponuje klasyfikację języków ze względu na pochodzenie. W ostatniej części prezentuje podstawy językoznawstwa typologicznego i różne rodzaje typologii (fonologiczną, semantyczną, składniową i stylistyczną).

Poza wspomnianymi pracami o naturze ogólnej T.M. przedstawił również opracowania dotyczące poszczególnych aspektów językoznawstwa, zarówno w zakresie teorii języka, jak i indoeuropeistyki. Zajmował się takimi kwestiami, jak tworzenie się systemu fonologicznego, np. „O powstaniu prasłowiańskich samogłosek nosowych” (1932), „Derywacja fonologiczna” (1949), kategoria rodzaju gramatycznego, „Kategoria rodzaju gramatycznego” (1945),

„Paralele hetycko-słowiańskie w ewolucji kategorii rodzaju” (1948), czy aspektu, np. „Kilka uwag o genezie aspektów słowiańskich” (1937), miejsce składni w językoznawstwie, np. „Stanowisko składni w obrębie językoznawstwa” (1952), klasyfikacja znaków językowych na tle akwizycji językowej, np. „Teoria znaku” (1964). W swoich zainteresowaniach składniowych nawiązywał do J. Riesa „Was ist Syntax” (1894) i teorii języka Karla Bühlera, uznając „system konwencjonalnej konotacji syntagmatycznej wyrazów, grup wyrazowych i zdań” za główny przedmiot badań syntaktycznych (Bednarczuk 2021). Znaczna część jego prac poświęcona jest historii języka, m.in. połabskiego, por. „Przyczynki do dziejów języka połabskiego” (1929),

„Połabski język i jego narzecza” (1958), czy hetyckiego, por. „O stosunku języka indo-hetyckiego do indoeuropejskiego” (1935), i kontaktom międzyjęzykowym, m.in. polsko-pruskim, np. wpływ na mazurzenie w dialektach polskich, zob. „Chronologia i przyczyny mazurzenia” (1956), czy pożyczek polskich w języku staropruskim, zob. „Stosunki językowe polsko-pruskie” (1947) i transpacyficznym, zob. „La comparaison des systemès antroponymique aztèques et indo-europèens” (1959), „Linguistic Contacts between the Peoples of America and Asia in the Pre-Columbian Era” (1964). Analizował kształtowanie się prasłowiańskiego systemu wokalicznego; od czasu wyłonienia się prasłowiańszczyzny z języka praindoeuropejskiego aż po rozpad prasłowiańszczyzny, zob. „Archaizmy peryferyczne obszaru prasłowiańskiego” (1964) i „Ewolucja prasłowiańskiego systemu wokalicznego” (1965). Zajmował się onomastyką, większość badań poświęcając antroponimii indoeuropejskiej, m.in. „Ze studiów nad antroponimią indoeuropejską” (1957), „Ewolucja morfologiczna indoeuropejskich złożonych imion osobowych” (1957), „Indoeuropejskie imiona osobowe” (1969), ale też prasłowiańskiej, np. „O pochodzeniu słowiańskich imion złożonych” (1959), czy polskiej „Polskie imiona złożone nie znane innym językom słowiańskim” (1960), „Nazwy z obszaru Polski podejrzane o pochodzenie wenetyjskie lub iliryjskie” (1964), odnosząc się m.in. do problemu etnogenezy Słowian, np. „Praojczyzna Słowian” (1959), „Znaczenie języka mesapijskiego dla etnogenezy Słowian” (1965). Rozważał również problem pochodzenia polskiego języka literackiego, opowiadając się za tezą o małopolskim jego rodowodzie, m.in. „Genealogia społeczna polskiego języka literackiego” (1950), „Kilka uwag o powstaniu polskiego języka literackiego”

(1952), „Le problème des origines du polonais littéraire” (1959) czy „Główne etapy rozwoju

polskiego języka literackiego” (1960) i analizując rolę kościoła w jego kształtowaniu się (1965). Najcenniejsze artykuły zostały wydane w tomach „Z zagadnień językoznawstwa ogólnego i historycznego” (1969) i „Teoria, typologia i historia języka” (1993).

T.M. podejmował również tematykę stylistyczną, np. „O zakresie i przedmiocie badań stylistycznych” (1939), „Język a społeczeństwo” (1947). Badał dzieła Juliusza Słowackiego, m.in. „Ewolucja stylu dramatów Juliusza Słowackiego” (1961), tłumaczył prace językoznawcze, „Wstęp do językoznawstwa indoeuropejskiego” A. Meilleta (1957). Opublikował liczne recenzje i omówienia prac zagranicznych (m.in. A. Vaillanta, E. Benveniste’a, E. Ekblom, E. Trautmanna, P. Hartmanna, E. Laroche’a), przybliżając je polskiemu czytelnikowi.