Tadeusz Zgółka

1. Biogram

Urodził się 1 lutego 1945 roku w Rodatyczach niedaleko Lwowa, zmarł 26 kwietnia 2021 roku w Poznaniu. W roku 1963 zdał maturę w LO w Rzepinie i rozpoczął studia polonistyczne na Wydz. Filologicznym UAM, z którą to uczelnią związany był potem przez całe życie. W 1968 roku uzyskał tytuł magistra filologii polskiej na podstawie pracy „Rozpoznawanie głosu nadawcy w zależności od granicznych częstotliwości przenoszonego pasma”, której promotorem był Wiktor Jassem. Po magisterium pracował początkowo jako asystent w Katedrze Logiki na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UAM, a także jako nauczyciel jęz. polskiego w liceum. W 1974 roku obronił pracę doktorską pt. „Wyjaśnianie faktów językowych zakładane przez praską szkołę strukturalną” (1976), napisaną pod kierunkiem Jerzego Kmity. W 1979 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie rozprawy „Język. Kompetencja. Gramatyka. Studium z metodologii lingwistyki” (1980a), po czym podjął pracę w Instytucie Językoznawstwa UAM; utworzonym tam przez siebie Zakładem Metodologii Lingwistyki kierował do 2004 roku. W 1981 roku został docentem, dziesięć lat później otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Prowadził m.in. zajęcia z logiki, metodologii nauk, filozofii nauki i filozofii języka, socjolingwistyki, językoznawstwa ogólnego, retoryki i erystyki. W ciągu kilkudziesięciu lat pracy na uczelni wypromował ponad 500 magistrów i 26 doktorów, pełnił też rozliczne funkcje organizacyjne. Był prodziekanem, a później dziekanem Wydziału Filologicznego, a także wicedyrektorem Instytutu Językoznawstwa; zasiadał w Senacie UAM. W roku 1988 został dziekanem nowo utworzonego Wydziału Neofilologii, którą to funkcję sprawował do 1996 roku, kiedy objął stanowisko zastępcy dyrektora Instytutu Lingwistyki. W 2004 roku podjął pracę na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej, w Zakładzie Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa. Na obydwu wydziałach uczestniczył w organizowaniu nowych kierunków studiów – m.in. językoznawstwa i informacji naukowej, hungarystyki, hispanistyki, etnolingwistyki, podyplomowych studiów dla nauczycieli jpjo, a także filologii polskiej dla cudzoziemców w Słubicach; dla niektórych kierunków opracował autorskie programy studiów. W 1992 roku założył w Poznaniu studium policealne Akademia Słowa, w 1999 roku przekształcone w Wyższą Szkołę Języków Obcych; w latach 2001−2007 był jej rektorem, a potem (do 2014 roku) prorektorem. Wysoko ceniony jako dydaktyk, interesował się również kształceniem polonistycznym na niższych szczeblach edukacji: po reformie szkolnictwa w latach 90. XX wieku był członkiem zespołu opracowującego podstawę programową dla języka polskiego (od szkoły podstawowej do liceum), a dekadę później członkiem zespołu przygotowującego nowy egzamin maturalny; współpracował też z Centralną Komisją Egzaminacyjną oraz był rzeczoznawcą MEN recenzującym szkolne podręczniki. Jeszcze inną pasją T.Z. była dydaktyka języka polskiego jako obcego: należał m.in. do zespołu eksperckiego opracowującego strategię nauczania i promowania polszczyzny, z ramienia ministra organizował w wielu miejscach na świecie egzaminy certyfikatowe i brał udział w fundowaniu kierunków polonistycznych poza granicami kraju; przez wiele lat był członkiem Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości JPJO. Zajmował się również poradnictwem językowym. Wielokrotnie odznaczany i nagradzany za działalność organizacyjną, dydaktyczną, popularyzatorską i naukową, należał też do licznych towarzystw i komisji naukowych; był m.in. członkiem Komitetu Językoznawstwa PAN, Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN (od 2019 roku – jej wiceprzewodniczącym) oraz członkiem samego Prezydium. Szerokie zainteresowania naukowe T.Z. obejmowały rozmaite dziedziny, takie jak filozofia nauki, teoria języka i metodologia lingwistyki (np. 1976, 1978, 1980, 1985, 1988b, 1990bc, 1996), retoryka i pragmatyka językoznawcza (2003, 2004, 2005, 2009), kultura języka i stylistyka (1990c, 1991, 1993, 2010, 2021), leksykologia i leksykografia (1998, 2002, 2007), a także statystyka językowa (1992). Opublikował cztery książki naukowe i ok. 130 artykułów naukowych lub popularnonaukowych, w tym wiele z zakresu dydaktyki polonistycznej, oraz dwa książkowe poradniki (wraz z żoną Haliną Zgółkową) i kilka podręczników (szkolnych i akademickich, również we współautorstwie). Był redaktorem pięciu tomów zbiorowych, brał ponadto udział w opracowywaniu haseł do polskiej edycji „Encyklopedii Britannica” (1997−2005) i współprzewodniczył polsko-amerykańskiej Radzie Naukowej tego wydawnictwa, jak również był zastępcą redaktora naukowego w zespole przygotowującym „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny” (1994−2005, red. H. Zgółkowa).

2. Gramatyka (poglądy, osiągnięcia)

Do najbardziej charakterystycznych cech twórczości T.Z. należy przyjmowanie szerokiego spojrzenia na język i badania językoznawcze, daleko wykraczającego poza obserwację konkretnych zjawisk językowych. Ta panoramiczna perspektywa dochodzi do głosu w obydwu zarysowujących się dość wyraźnie okresach badawczych. W pierwszym (lata 70.−90. XX wieku) w centrum zainteresowania stoją metodologie lingwistyczne oraz ich relacja do filozoficznych i logicznych podstaw języka i językoznawstwa. W drugim (od lat 90. XX wieku) przybliża się wzrok na sam język, traktowany jednakowoż jako byt nieautonomiczny, uwikłany w procesy społeczne i kulturowe; na ten okres przypadają badania pragmatyczne i stylistyczne, przy czym także i tutaj istotna jest refleksja metodologiczna, widoczna chociażby w powracającej problematyce wyróżniania kryteriów typologii stylistycznych albo w dbałości o ścisłe rozumienie terminów takich jak styl, socjolekt czy rejestr.

Do podstawowych prac pierwszego nurtu należy monografia (1976), w której autor stawia sobie za cel zrekonstruowanie, za pomocą aparatu logicznego, przesłanek wyjaśniających fakty językowe na gruncie teorii budowanej przez badaczy Praskiego Koła Lingwistycznego. T.Z. eksplikuje w ten sposób m.in. pojęcia systemu i zmiany fonologicznej, a także rekonstruuje schemat prawa funkcjonalnego. Dzieli modele wyjaśniające na przedmiotowe (działające „mechanicznie”) oraz zrelatywizowane podmiotowo (do osoby mówiącego − tzw. interpretacja humanistyczna); wg T.Z. rozumowanie prażan często ma charakter entymematyczny, stąd trudno konkluzywnie stwierdzić, do jakiego typu się zalicza. Wskazuje się też dwa rodzaje wyjaśniania zmian, obydwa obecne w analizowanych pracach: diachroniczno-funkcjonalny (niezależny od świadomości użytkowników) i funkcjonalno-genetyczny (rozumiany jako ich świadome zamierzenie). Problematyka wyjaśniania w lingwistyce rozwijana jest też w późniejszym artykule (1990b), w którym wyróżnia się trzy jego typy, rozpatrywane na tle opozycji konwencjonalności−naturalności: przyczynowo-skutkowy, funkcjonalny (teleologiczny) oraz stricte gramatyczny; w tym ostatnim autor dopatruje się błędnego koła, gdyż w eksplanandum podaje się tu zdanie akceptowalne, czyli spełniające normę, w eksplanansie zaś samą tę normę. Gramatyczne opisy języka dzieli się na instrumentalistyczne (modele czysto teoretyczne), dopuszczające pluralizm, i realistyczne, z których tylko jeden może być uznany za adekwatny (skoro zakładają one realność psychologiczną); te drugie wykluczają możliwość uprawiania lingwistyki autonomicznej, ponieważ muszą opierać się na badaniach eksperymentalnych. W drugiej monografii poświęconej teoretycznym kwestiom opisu językowego (1980a) T.Z. podejmuje próbę ścisłej rekonstrukcji założeń gramatyk generatywno-transformacyjnych, uwzględniając kilka warstw teorii, w tym twierdzenia nt. kompetencji i wykonania oraz założenia filozoficzne dotyczące natywizmu i realizmu psychologicznego. Wątki związane z charakterem kompetencji językowej zostały następnie rozwinięte w artykule (1985), w którym rozważa się opozycję teorii indywidualistyczno-psychologistycznych (lokujących kompetencję w umysłach mówiących) i antyindywidualistycznych (gdzie jest ona kategorią społeczną). Zauważa się przy tym, że koncepcje behawioralne należą wbrew pozorom do tych pierwszych (gdyż operują psychologicznymi kategoriami bodźca i reakcji), ujęcia dystrybucyjne są zaś wprawdzie antypsychologistyczne, lecz także indywidualistyczne (oparte na konkretnych tekstach); antyindywidualistyczne są jedynie teorie ściśle strukturalne, w których język (langue) podlega całkowitemu „odpodmiotowieniu”. T.Z. wskazuje też trzecią drogę opisu, gdzie przyjmuje się podmiotową (świadomościową) relatywizację twierdzeń lingwistycznych, zarazem jednak świadomość tę pojmuje się nieindywidualistycznie (jako społeczną wiedzę o języku); taki charakter mają zdaniem autora prace generatywne, operujące pojęciem idealnego użytkownika języka. W innym artykule (1978) T.Z. zestawia pojęcie efektywności komunikacyjnej w rozumieniu indywidualistycznym i społecznym (w tym drugim odbiorcę rozumie się abstrakcyjnie, właśnie jako korelat społecznej świadomości językowej) z pojęciami – odpowiednio – akceptowalności i gramatyczności. W kontekście ewolucji języka stopniowalna kategoria akceptowalności odpowiada innowacji, która osiąga status zmiany historycznej po przejściu testu gramatyczności (tj. po uzyskaniu maksymalnego stopnia akceptowalności). Jak widać, problemy poruszane w poszczególnych pracach się zazębiają, otwierając za każdym razem kolejne kwestie metodologiczne. Do wyjątkowych pozycji należy ponadto książka „Język wśród wartości” (1988a), w której rozważa się język pod kątem aksjologicznym – w odniesieniu do kategorii poprawności, piękna i prawdziwości. Wśród innych zagadnień teoretycznych, do których T.Z. niejednokrotnie powracał (np. 1988b, 1991, 1993), znajduje się status hipotezy relatywizmu językowego (tzw. hipotezy Sapira−Whorfa). Podkreślając, że nie została ona dotąd ani potwierdzona, ani sfalsyfikowana, autor stara się uzasadnić coś przeciwnego, mianowicie to, że to przede wszystkim potoczny światopogląd wpływa na kształt języka ogólnego. Oznacza to rezygnację z ujmowania języka jako systemu przekonaniotwórczego i przyznanie, że język jest „narzędziem na usługach kultury”. To instrumentalistyczne spojrzenie, w którym język dopasowuje się do potrzeb społeczno-komunikacyjnych, otworzyło z kolei perspektywę badań stylistycznych i pragmatycznych, którym T.Z. oddał się w późniejszych latach. Szczególną uwagę poświęcił wyróżnianiu parametrów wyznaczających odmiany języka (np. 1990b, 1991, 2010), skategoryzowanych według rodzaju kanału, kontaktu i sensu komunikacyjnego, a także uściślaniu samego pojęcia stylu i pojęć pokrewnych (1991, 2021). Analizy pragmatyczne, z wykorzystaniem teorii aktów mowy, obejmują z kolei m.in. takie prace jak artykuł (2003) dot. perswazji w języku prawnym i prawniczym (czyli elementów perswazyjnych obecnych – wbrew powszechnemu mniemaniu – także na etapie ustanawiania prawa), (2004) o komplementach jako rytualnych aktach mowy, (2005) nt. kategorii szczerości (krzyżującej się z opozycją prawdy i fałszu) czy (2009) nt. mechanizmów tabuizacyjnych. Wiele artykułów z tego zakresu oscyluje wokół problematyki funkcji retorycznych i perswazyjności. Wreszcie, niemało uwagi T.Z. poświęcił zagadnieniom leksykalnym (por. np. pracę [2007]), w której analizuje się metodą fasetową pojęcie przyjaźni, na podstawie badań ankietowych) i leksykograficznym − obok przywołanego słownika należy wymienić np. takie artykuły jak (2002) nt. zasad doboru źródeł leksykograficznych czy (1998), w którym proponuje się stratyfikację chronologiczną opisywanego słownictwa. Duża część prac z tego obszaru powstała we współautorstwie z żoną, z którą przygotował też dwa słowniki frekwencyjne.