Witold Doroszewski

1. Biogram

Urodził się 1 maja 1899 roku w Moskwie, zmarł 26 stycznia 1976 roku w Warszawie. Po ukończeniu gimnazjum w Moskwie rozpoczął tam studia językoznawcze (1917), następnie studiował filologię polską na UW (1918–1923), uzyskując stopień doktora filozofii w zakresie filologii polskiej (1923) na podstawie rozprawy „O znaczeniu dokonanym osnów czasownikowych w języku polskim” (Prace Filologiczne X, 1926: 192–309). Od 1924 roku pracował na UW kolejno jako asystent, docent (1928), profesor nadzwyczajny (1930) i profesor zwyczajny (1938). Był słuchaczem studiów uzupełniających w École Nationale des Langues Orientales Vivantes i zarazem lektorem języka polskiego w Paryżu (1927–1929). Po powrocie kierował Instytutem Fonetycznym UW (1935–1939). Wykładał gościnnie m.in. w Brukseli, Madison, Paryżu, Oksfordzie, Cambridge, Leeds, Londynie. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939, w okresie okupacji wykładał na tajnym UW. W latach 1930–1968 był kierownikiem Katedry Języka Polskiego na UW, w latach 1954–1957 kierownikiem Pracowni Dialektologicznej, a w latach 1957–1969 kierownikiem Zakładu Językoznawstwa PAN. Od 1969 roku na emeryturze. Współzałożyciel PTJ (1925) i jego prezes (1956–1958, 1971–1974); członek TNW (1930), PAU (1947), PAN (1952), zastępca przewodniczącego KJ PAN (1954–1966 i 1969–1974), przewodniczący Polskiego (1969–1976) i Międzynarodowego Komitetu Slawistów (1972–1976). Redaktor „Prac Filologicznych” (1969–1976) i „Poradnika Językowego” (1932–1976), prezes TKJ (1938–1939, 1966–1976). Twórca koncepcji i redaktor naczelny „Słownika języka polskiego”, t. 1–11 (1958–1969).

Dr h.c. UŁ (1960), Uniwersytetu Humboldta w Berlinie (1960), Uniwersytetu Karola w Pradze (1968). Członek Bułgarskiej, Serbskiej i Austriackiej Akademii Nauk. Uhonorowany licznymi odznaczeniami państwowymi.

Dorobek naukowy i popularyzatorski (liczący około 800 pozycji) w zakresie dialektologii, leksykologii, semantyki i leksykografii, kultury języka, gramatyki (zwłaszcza słowotwórstwa), fonetyki, historii języka polskiego; wykaz publikacji dostępny w „Pracach Filologicznych”: za lata 1916–1960 – t. 18, cz. 1 (1963); za lata 1961–1976 – t. 27 (1977).

64 • Maciej Grochowski

Uczeń Jana Baudouina de Courtenay, Adama Antoniego Kryńskiego, Stanisława Szobera, twórca warszawskiej szkoły językoznawstwa polonistycznego przede wszystkim w zakresie dialektologii; wypromował blisko 30 doktorów; uczniowie (m.in.): Barbara Bartnicka, Jan Basara, Danuta Buttler, Jadwiga Chludzińska-Świątecka, Maria Chmura-Klekotowa, Barbara Falińska, Renata Grzegorczykowa, Halina Kurkowska, Zofia Kurzowa, Halina Mierzejewska, Wanda Pomianowska, Jadwiga Puzynina, Halina Rybicka-Nowacka, Halina Satkiewicz, Andrzej Sieczkowski, Mieczysław Szymczak, Jan Tokarski, Bożena Wierzchowska.

2. Poglądy na język i językoznawstwo

W.D. był wyznawcą monizmu materialistycznego, akceptował oświeceniowo-pozytywistyczny kult wiedzy; był przeciwnikiem młodogramatyzmu, strukturalizmu oraz relatywizmu językowego (E. Sapira i B.L. Whorfa). Język był według W.D. narzędziem myślenia i działania człowieka w środowisku społecznym, ujmował więc język behawiorystycznie i socjologicznie. Przedmiotem językoznawstwa był dla W.D. homo loquens, człowiek mówiący

jako byt bio-psycho-społeczny (Dubisz 2017). Wielokrotnie nawiązywał w swoich pracach do teorii neurofizjologicznych bodźca i reakcji. Zainicjował na UW badania nad zaburzeniami mowy. Językoznawstwo było nauką historyczno-porównawczą (przeciwstawiał się oddzielaniu synchronii od diachronii) i przede wszystkim stosowaną: kultura języka i leksykografia dominowały w jego działalności. Leksykografia miała pełnić funkcję służebną, dydaktyczną: słowa powinny kształtować poglądy ludzi na świat i stosunki między nimi. W.D. przywiązywał wagę do definicji wyrazów w słownikach, wyróżnił i stosował sześć typów definicji słownikowych, nie sformułował jednak zasad poprawnego logicznie definiowania; eksponował jedynie myśl, że definicje wyrazów powinny odzwierciedlać typowe właściwości ich desygnatów. W definicjach ujawniały się takie cechy charakterystyczne leksykografii W.D.,

jak encyklopedyzm, perswazyjność i normatywizm (Piotrowski 1994, 2001; Bańko, Saloni 2012). Uczony nie badał granic jednostek leksykalnych, nie interesowały go problemy metodologiczne frazeologii.

3. Gramatyka

„Podstawy gramatyki…” obejmują fonetykę, fleksję i słowotwórstwo rzeczownika; nie zawierają fonologii, składni ani pozostałych działów słowotwórstwa. Podział wyrazów na klasy (części mowy) opiera się na fleksji. Podstawowym kryterium jest przeciwstawienie wyrazów odmieniających się przez przypadki (imion) wyrazom odmieniającym się przez osoby i czasy (czasownikom).

Logiczno-syntaktyczna koncepcja interpretacji formacji słowotwórczych rzeczownikowych nawiązuje do teorii dwuczłonowości Jana Rozwadowskiego, przeciwstawiającej funkcję utożsamiającą formantu funkcji odróżniającej tematu. Koncepcja ta polega na wyjaśnianiu relacji między składnikami struktury wyrazu w terminach części zdania. Składnikom tym odpowiadają części zdania prostego, takie jak podmiot, orzeczenie czy dopełnienie. A zatem formant i temat mogą pełnić funkcję podmiotu bądź orzeczenia lub jego części; por. np. śpiewak ‘ten, kto śpiewa’: formant ma funkcję podmiotową, temat orzeczeniową; białość ‘to,

Witold Doroszewski • 65

że coś jest białe’: formant ma funkcję łącznika, a temat – orzecznika. Analiza słowotwórcza wyrazu powinna odtwarzać historię jego powstawania, jest więc analizą diachroniczną; por. np. [(prze + nik) + (l + iw)] + ość.

Teoria słowotwórcza W.D. była rozwijana w monografiach m.in. Haliny Kurkowskiej, Andrzeja Sieczkowskiego, Salomei Szlifersztejnowej, Wandy Pomianowskiej.

W 3. numerze „Poradnika Językowego” (1976) pojawiło się 20 artykułów poświęconych dorobkowi W.D.; cztery poświęcono jego badaniom w numerach 9–10 „Poradnika Językowego” (1986), a sześć opublikowano w 40. rocznicę śmierci W.D. („Poradnik Językowy” 2016).