Witold Śmiech
1. Biogram
Urodzony 4 marca 1917 roku w Jutrzkowicach koło Pabianic, zmarł 4 marca 1991 roku w Łodzi. Polonista i slawista, przez cały okres pracy naukowej związany z UŁ. Uczeń Zdzisława Stiebera, tytuł magistra filozofii w zakresie filologii polskiej uzyskał w 1948 roku („Rozwój grup spółgłoskowych *sŕ, *zŕ, *žŕ”), a stopień kandydata nauk filologicznych w 1955 roku („Rozwój historyczny polskich grup spółgłoskowych *sŕ, *zŕ, *žŕ” (1953)). Od 1968 roku profesor nadzwyczajny nauk humanistycznych, w 1974 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego.
Na UŁ pełnił funkcje prodziekana (1960–1969), dziekana (1969–1972), prorektora ds. dydaktyczno-wychowawczych (1972–1975); kierował Katedrą Współczesnego Języka Polskiego (1973–1987), był dyrektorem Instytutu Filologii Polskiej (1979–1981). Twórca i aktywny działacz Łódzkiego Towarzystwa Naukowego (od 1946 roku aż do śmierci), współredaktor czasopisma „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” (od tomu III (1955)).
Główny przedmiot jego zainteresowań stanowiła początkowo fonologia historyczna, dialektologia i toponimia polska (kierował zespołem opracowującym „Słownik nazw terenowych Polski”; „Przymiotnikowe nazwy terenowe Polski”, oprac. S. Gala (1996)), w późniejszym okresie morfologia, zwłaszcza czasownika („Rozwój form czasu teraźniejszego czasownika w języku polskim” (1967); „Funkcje aspektów czasownikowych we współczesnym języku ogólnopolskim” (1971); „Derywacja prefiksalna czasowników polskich” (1986)), a także słowotwórstwo i składnia w aspekcie diachronicznym oraz kultura języka.
2. Morfologia i zmiany językowe
Celem analizy prefiksacji (1986) było wyjaśnienie zasad powstawania czasowników prefiksalnych w perspektywie historycznej. Prefiksy w ujęciu W.Ś. to samodzielne formanty (przedrostki) lub części formantu rozdzielonego (typy derywacji nieciągłej zob. B. Ostromęcka-Frączak (1983)). W wyniku derywacji prefiksalnej powstają czasowniki dokonane. Czasowniki, które powstały za pomocą tego samego przyrostka, tworzą grupy o wspólnym „znaczeniu strukturalnym”, por. „znaczenie słownikowe (leksykalne)”; obydwa znaczenia mogą się pokrywać. Prefiks czasownikowy pełni funkcję semantyczną i gramatyczną. Na materiale SJPD zostały opisane prefiksy czasownikowe w kolejności od najbardziej do najmniej produktywnych: po-, s-, z(e)-, za, na-, wy-, prze-, roz(e)-, od(e)-, o-||ob(e)-, u-, do-, w(e)-, pod(e)-, przy-, nad(e)-, w(e)s–||(w(e)z-, przed(e)-; przy czym najliczniejsze derywaty tworzone są od najstarszych prefiksów (zob. Dostál 1954). Dla każdego z przedrostków zostały wskazane funkcje semantyczne.
W.Ś. (1971) rozwinął opis aspektu w języku polskim E. Koschmiedera (1934). W definicji aspektu przyjętej (w wyniku modyfikacji teorii A. Dostála (1954)) podkreśla związek aspektu z całościowym ujmowaniem czynności i punktowością. Powstanie kategorii aspektu za Kuryłowiczem (1960) i Maslovem (1959) wiąże z gramatykalizacją rezultatywności jako jednego ze sposobów czynności. Aspekt jest związany z kategorią czasu oraz jest zależny od znaczenia czasowników. W zdaniach złożonych aspekt służy do wyrażania stosunków czasowych między akcjami, a także do podkreślania ich jedno- lub wielokrotności.
W zakresie kategorii werbalnych przedmiotem badań W.Ś. były: przechodniość (1976), wielokrotność (1981) i intensywność (1977).
Celem analiz W.Ś. zarówno historycznych, jak i współczesnych faktów językowych było wskazanie przyczyn obserwowalnych zmian i różnic wewnątrzsystemowych, międzyjęzykowych i międzydialektalnych. Wyjaśniał je w perspektywie zmian fonetycznych (np. przewaga w czes. sufiksu –ní nad-ný jest związana z dyftongizacją długiego y w ej; 1959) oraz składniowych (np. pojawienie się drugiego nie przy ani; 1963) i funkcjonalnych, które zaszły w języku (np. przysłówki od zaprzeczonych imiesłowów na –anie i –enie tworzą się, o ile nie są homonimiczne względem rzeczowników; 1978).
W zakresie opisu składni W.Ś. posługiwał się terminologią i ustaleniami wypracowanymi przez Z. Klemensiewicza. Wyjaśnienia faktów współczesnych poszukiwał W.Ś. w historii języka, często odwoływał się do metody porównawczej – poprzez różnice między językami spokrewnionymi i zachowane fakty gwarowe wyjaśniał odmienność zjawisk językowych.
W swoich analizach wskazywał na (współ)zależne przemiany języka na różnych płaszczyznach: fonetyka – słowotwórstwo, słowotwórstwo – składnia, składnia – semantyka, szyk – składnia.
Przypisy:
-
W.Ś. 1953. Rozwój historyczny polskich grup spółgłoskowych *sŕ *źŕ *žŕ. Łódź: ŁTN.
-
W.Ś. 1959. „O przymiotnikach czeskich z sufiksem «-ní»”. Rozprawy Komisji Językowej 7: 75–79.
-
W.Ś. 1963. „O przyczynach pojawienia się drugiego przeczenia w zdaniach wprowadzonych przez spójnik «ani (ni)»”. Rozprawy Komisji Językowej 9: 44–49.
-
W.Ś. 1967. Rozwój form czasu teraźniejszego czasownika w języku polskim. Łódź: ŁTN.
-
W.Ś. 1971. Funkcje aspektów czasownikowych we współczesnym języku ogólnopolskim. Łódź: ŁTN.
-
W.Ś. 1975. „O czasownikach polskich pochodnych od wyrażeń przyimkowych”. Rozprawy Komisji Językowej 21: 117–119.
-
W.Ś. 1976. „Przyczyny przechodniości bądź nieprzechodniości czasowników odimiennych bezprzyrostkowych w języku polskim”. Rozprawy Komisji Językowej 22: 125–133.
-
W.Ś. 1977. „Intensiva z prefiksem «na-» w języku polskim”. Rozprawy Komisji Językowej 23: 129–134.
-
W.Ś. 1978. „Przysłówki od imiesłowów na «-ny», «-ony» w języku ogólnopolskim”. Rozprawy Komisji Językowej 24: 131–136.
-
W.Ś. 1981. „Wpływ przysłówków tempa na krotność czasowników niedokonanych w języku polskim”. Rozprawy Komisji Językowej 27: 109–110.
-
W.Ś. 1986. Derywacja prefiksalna czasowników polskich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
-
W.Ś. 1987a. „O niektórych wskaźnikach intensywności akcji w języku polskim”. Rozprawy Komisji Językowej 33: 165–172.
-
W.Ś. 1987b. „O zaprzeczonych i niezaprzeczonych formach rozkaźnika w języku polskim”. Rozprawy Komisji Językowej 33: 155–163.
-
W.Ś. 1996. Przymiotnikowe nazwy terenowe Polski, oprac. S. Gala. Łódź: ŁTN.
-
Dostál, A. 1954. Studie o vidovém systému v staroslověnštině. Praha: Státní pedagogické nakl.
-
Koschmieder, E. 1934. Nauka o aspektach czasownika polskiego w zarysie. Wilno: Nakładem Towarzystwa Przyjaciół.
-
Kuryłowicz, J. 1960. „On Certain Analogies and Differences Between the Slavonic, Gothic O. Irish Conjugations”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 19: 117–124.
-
Maslov, J.S. 1959. „Zur Entstehungsgeschichte des slavischen Verbalaspektes”. Zeitschrift für Slawistik 4(1): 560–568.
-
Ostromęcka-Frączak, B. 1983. Czasowniki polskie z formantem rozdzielonym. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
-
Ostromęcka-Frączak, B. 1992. „Profesor Witold Śmiech (1917–1991): życiorys naukowy”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 26: 6–10.
-
Ostromęcka-Frączak, B. 2016. „W dwudziestą piątą rocznicę śmierci Profesora Witolda Śmiecha (4 III 1917 – 4 III 1991)”. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 57: 7–16.
-
Ostromęcka-Frączak, B. 2018. „Witold Śmiech – życie i dzieło”. W MY z NICH 2. Spuścizna językoznawców polskich drugiej połowy XX wieku, red. Z. Greń, K. Kleszczowa, i Z. Zaron. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, 157–167.
-
Wróbel, H. 1978. „O zasadach opisu słowotwórczego polskich czasowników prefiksalnych”. Studia Gramatyczne 2: 105–119.
