Zdzisława Krążyńska

Pobierz

1. Biogram

Urodzona 7 maja 1942 roku, zmarła 3 kwietnia 2020 roku. Polonistka, historyk języka, pracownik UAM w Poznaniu. Uczennica W. Kuraszkiewicza, habilitację uzyskała na podstawie pracy „Orzeczenie wraz z dopełniającym otoczeniem w staropolskim zdaniu” (1986). Tytuł profesora uzyskała w 1999 roku.

Pełniła funkcję kierownika Zakładu Historii Języka Polskiego, a także prodziekana Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej UAM oraz zastępcy dyrektora Instytutu Filologii Polskiej. Redaktor (wraz z Z. Zagórskim) serii wydawniczej „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” (t. 1–16). Członek PTJ i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Przedmiotem badań Z.K. była składnia historyczna języka polskiego, język tekstów staro polskich oraz ewolucja i metodologia składni historycznej.

2. Składnia staropolska

Z.K. badała zarówno poszczególne struktury składniowe w polszczyźnie staropolskiej, jak i składnię tekstów staropolskich, a także ogólne tendencje zmian składni polskiej.

2.1. Konstrukcje z przyimkami

W zakresie składni staropolskiej Z.K. opracowała szczegółowo staropolskie konstrukcje z przyimkami (w pięcioczęściowej monografii o staropolskich przyimkach, zob. 2000, 2001, 2004, 2010, 2012, oraz w licznych artykułach). W opisie tych konstrukcji uwzględniała zarówno semantykę przyimka, strukturę i semantykę podstawy relacji oraz członu określającego, a także rodzaj relacji między podstawą a członem określającym. Opisywała zmiany funkcji przyimków od znaczeń przestrzennych do znaczeń transformowanych; relacje nieprzestrzenne w staropolszczyźnie były wyrażane na poziomie treści, w tym okresie nie miały jeszcze osobnych wykładników formalnych. Analizy były prowadzone dwukierunkowo: od znaczeń przestrzennych do nieprzestrzennych (np. ablatywność > przyczyna, początek, sprawca) oraz od cech przestrzennych do nowych znaczeń kategorialnych (np. przyczyna < ablatywność (od), tył (za), translatywność (przez)) (zob. 2015).

2.2. Inne konstrukcje składniowe

Przedmiotem badań Z.K. były także różne typy zdań, m.in. zdania bezokolicznikowe (1977), nominalne (1978c), dopełnieniowe (1986), warunkowe (1989), czasowe (2011). Analizowała reż wykładniki relacji semantycznych w zdaniu, np. relacji przyzwolenia (1987b), a także tekstowe sposoby rozbudowywania wypowiedzeń (1987a) czy funkcje spójników w tekstach staropolskich (Z.K., Twardzik 1994).

2.3. Metodologia badań składni staropolskiej

Prowadzone badania nad składnią staropolską zaowocowały uogólnionym ujęciem składni tego okresu, a także wypracowaniem metodologii badań składniowych tekstów dawnych. Jako ogólne tendencje zmian językowych wskazano 1. tendencję analityczną; 2. do autonomizacji języka; 3. kategoryzację; 4. strukturyzację; 5. ekonomizację treści (Z.K., Mika, Słoboda 2015; zob. też Z.K. 2006a; Z.K., Mika, Słoboda 2011, 2018). Ogólne problemy badania staropolskich wyrażeń funkcyjnych na tle wskazanych tendencji były przedmiotem dociekań T. Miki i A. Słobody (2015).

3. Fleksja historyczna

W powiązaniu z badaniem składni staropolskiej Z.K. analizowała także wybrane zagadnienia z zakresu fleksji tego okresu, np. passivum (1978a), opozycje aspektowe (1978b, 1981) czy imiesłowy czynne (Z.K., Twardzik 2002) w zabytkach staropolskich.

4. Stylistyka tekstologiczna staropolszczyzny

Znaczną część dorobku Z.K. (rozwijanego także we współpracy z jej uczniami) stanowią studia nad językiem zabytków staropolskich, zarówno z perspektywy językowo-systemowej, np. język psałterzy, wielkopolskich rot sądowych (1979, 1980, 1981c), „Rozmyślania przemyskiego” (1995b), jak i tekstowej, por. np. analizy tekstologiczne „Rozmyślania przemyskiego” (1995a), „Bogurodzicy” (Z.K., Mika 1995) czy „Kazań świętokrzyskich” (Z.K., Mika 2018), prowadzone z uwzględnieniem instrumentarium współczesnej tekstologii (Mika 2020: 239).

Autor hasła:

Magdalena Żabowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Przypisy:

Z.K. 1977. „Jednoczłonowe zdania bezokolicznikowe w polszczyźnie XVII wieku”. Slavia Occidentalis 34: 65–71.
Z.K. 1978a. „Łacińskie passivum w «Psałterzu floriańskim»”. Z Polskich Studiów Slawistycznych 5: 121–127.
Z.K. 1978b. „Opozycje aspektowe w «Psałterzu floriańskim»”. Slavia Occidentalis 35: 27–32.
Z.K. 1978c. „Z problematyki zdań jednoczłonowych w polszczyźnie XVII wieku (zdania nominalne)”.
W Problemy polskiej składni historycznej. Kraków: IJP PAN, 47–63.
Z.K. 1979. „Ze składni poznańskich rot sądowych. I. Zdania «co-/to-» i «co-/ten-»”. Slavia Occidentalis 36: 83–89.
Z.K. 1980. „Ze składni poznańskich rot sądowych. II. Zdania formalnie podrzędne ujęte w ramy skorelowanych zaimków lub przysłówków odzaimkowych”. Slavia Occidentalis 37: 35–42.
Z.K. 1981a. „Opozycje aspektowe w «Psałterzu puławskim» i «Biblii» Wujka w porównaniu z «Psałterzem floriańskim»”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2: 79–89.
Z.K. 1981b. „Ze składni wielkopolskich rot sądowych (zdania skorelowane jako część wypowiedzenia)”. Slavia Occidentalis 38: 53–60.
Z.K. 1986. Orzeczenie wraz z dopełniającym otoczeniem w staropolskim zdaniu. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Z.K. 1987a. „Jak pisarze rot wielkopolskich rozbudowują wypowiedzenia”. Studia Polonistyczne 14/15: 101–110.
Z.K. 1987b. „Relacja przyzwolenia w języku staropolskim”. Poradnik Językowy 3: 198–207.
Z.K. 1989. „Okolicznik warunku w języku staropolskim”. Prace Filologiczne 36: 195–204.
Z.K. 1990. „Staropolskie relacje z przyimkami”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 23: 65–72.
Z.K. 1995a. „Warstwy stylistyczne «Rozmyślania przemyskiego»”. W Język polski – historia i współczesność, red. Z.K., i Z. Zagórski. Poznań: PTPN, 45–52.
Z.K. 1995b. „Ze składni «Rozmyślania przemyskiego»”. W Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, red. M. Białoskórska, i A. Belchnerowska, t. 2. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe USz, 285–292.
Z.K. 2000. Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 1. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Z.K. 2001. Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 2. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Z.K. 2004. Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 3. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Z.K. 2006a. „Składnia współczesnego języka polskiego z perspektywy ewolucyjnej”. W Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ, 187–197.
Z.K. 2010. Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 4. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Z.K. 2011. „Zdania podrzędne czasowe w wielkopolskich rotach sądowych”. LingVaria 1: 127–150.
Z.K. 2012. Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 5. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Z.K. 2015. „Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Krótka synteza”. LingVaria 2(20): 193–204.
Z.K., i T. Mika. 1995. „Architektura «Bogurodzicy»”. Slavia Occidentalis 52: 47–79.
Z.K., i T. Mika. 2018. „Kazania świętokrzyskie” w perspektywie tekstowej i ogólnojęzykowej. Poznań: Wydawnictwo Rys.
Z.K., T. Mika, i A. Słoboda. 2011. „Składnia staropolska – problemy i perspektywy badawcze”. W Badania historycznojęzykowe: stan, metodologia, perspektywy (materiały konferencji naukowej Kraków, 21–22 września 2010), red. B. Dunaj, i M. Rak. Kraków: Księgarnia Akademicka, 29–42.
Z.K., T. Mika, i A. Słoboda. 2015. Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I: Konteksty – metody – tendencje. Poznań: Wydawnictwo Rys.
Z.K., T. Mika, i A. Słoboda. 2018. „Tendencje i procesy w dziejach języka polskiego. W poszukiwaniu nowej metodologii badań składni staropolskiej”. W Metodologie językoznawstwa: Od diachronii do panchronii, red. P. Stalmaszczyk. Łódź: Wydawnictwo UŁ, 43–52.
Z.K., i W. Twardzik. 1994. „Spójniki «a» oraz «i» w «Rozmyślaniu przemyskim»”. Slavia Occidentalis 51: 49–63.
Z.K., i W. Twardzik. 2002. „Imiesłowy czynne w staropolskich rotach i zapiskach sądowych a mowa potoczna”. W Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, red. M. Białoskórska, i L. Mariak, t. 8. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe USz, 341–362.
Migdał, J., i A. Piotrowska-Wojaczyk. 2015. „Poznańska szkoła językoznawstwa historycznego”. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 22(42): 153–167.
Mika, T. 2020. „Przenoszenie terminów i procedur badawczych pomiędzy językoznawstwem historycznymi i diachronicznym”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 76: 231–242.
Mika, T., i A. Słoboda. 2015. Wyrażenia funkcyjne w średniowiecznej polszczyźnie z perspektywy składniowej. Wybrane problemy badawcze. Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Słoboda, A., i M. Kuźmicki. 2022. „Od Redakcji”. W Język staropolskich tekstów. Nowe odczytania, analizy, interpretacje. Poznań: Wydawnictwo Rys.
Zagórski, Z. 2011. Językoznawstwo polskie na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1919–2009 (w zarysie). Poznań: PTPN.