Derywacja

1. Wprowadzenie

Derywacja to termin określający różnego rodzaju semantyczne i formalne przekształcenia pewnych obiektów językowych (np. jednostek języka i tekstów), które polegają na tworzeniu nowych obiektów z obiektów istniejących, za pomocą dających się zrekonstruować reguł (nazywanych regułami derywacyjnymi). Użytkownik języka nie musi być świadom tych reguł, ponieważ procedury derywacyjne są oparte na zasadzie analogii, proporcjonalności i podobieństwa. Podstawowe i pierwotne użycie terminu w językoznawstwie dotyczyło opisów diachronicznych procesów słowotwórczych, najczęściej zatem termin ten nazywa two-

rzenie nowej jednostki języka z jednostki istniejącej już w systemie przez dodanie, zamianę lub odjęcie pewnych elementów (formantów) formy jednostki wyjściowej. Z czasem termin derywacja zaczął być używany poza słowotwórstwem, zwłaszcza w generatywnych modelach opisu języka. Z drugiej strony spotkać można utożsamienie terminów słowotwórstwo i derywacja jako nazw dyscypliny. Dalej omawiane będą jedynie najważniejsze procesualne rozumienia terminu.

2. Derywacja na poziomie systemu

Na poziomie systemu języka termin derywacja odnoszony jest do płaszczyzny fonologicznej

(Milewski 1949; Stieber 1950; Zwoliński 1951; Gussmann 1981), słowotwórczej (Dokulil 1979;

Laskowski 1981; Grzegorczykowa, Puzynina 1998; Skarżyński 1999), składniowej (Kuryłowicz 1979; Nowakowska 1981), frazeologicznej (Buttler 1981, 1994; Lewicki 1981; Lewicki, Rejakowa 1985; Pajdzińska 1994; Lewicki 1996; Bąba 2003, 2009; Lubaś 2003: 450–499; Treder 2004; Nowakowska 2005: 69–86; Kosek 2010; Świderska 2014; Jaroszewicz 2016; Kłosińska 2016: 39–45) i semantycznej (Tokarski 1981; Masłowska 1988; Kozarzewska 1994; Apresjan 2000:

168–179; Karolak 2001; Kowalski 2020).

2.1. Derywacja fonologiczna

Termin derywacja fonologiczna wprowadził Tadeusz Milewski (Milewski 1949), który widział w tym procesie mechanizm uzupełniania zasobu fonologicznego danego języka o fonemy potencjalne, które pod wpływem różnych czynników mogą stać się fonemami normalnymi. Przykładem takiego procesu jest utrwalanie się w polszczyźnie obcych genetycznie fonemów /s’/ czy /z’/ (obok rodzimych /ś/ i /ź/), które da się wyprowadzić z opozycji fonologicznych języka polskiego, ale które występują tylko w wyrazach zapożyczonych (np. sinus, Zanzibar). Gdyby nie były to opozycje możliwe do wyprowadzenia w ramach systemu polskich fonemów normalnych, prawdopodobnie w innym kierunku szłaby adaptacja fonetyczna takich zapożyczeń (obowiązywałaby np. wymowa *śinus). Z drugiej strony fonemy potencjalne mogą wycofywać się z systemu, tak jak stało się to z fonemem oddawanym w zapisie dwuznakiem ch.

W ramach terminu derywacja fonologiczna opisywane także bywają zmiany przebiegu intonacyjnego zdania, np. transformacje zdania oznajmującego w pytające (Marek 1981), choć są to w istocie transformacje składniowe, które przekładają się również na warstwę brzmieniową wypowiedzi.

2.2. Derywacja słowotwórcza

Jak wspomniano wyżej, pierwotne użycie terminu derywacja w językoznawstwie dotyczyło opisów diachronicznych procesów słowotwórczych powiązanych wyłącznie z afiksacją (de-

rywacją afiksalną), czyli łączeniem podstawy słowotwórczej z afiksami (przede wszystkim prefiksami i sufiksami) w celu dodania do systemu nowej jednostki (derywatu) formalnie i semantycznie powiązanej z podstawą słowotwórczą. Afiksy, które współcześnie wyróżnia się w polskiej morfologii, to z punktu widzenia ogólnej klasyfikacji morfemów sufiksy, prefiksy, cyrkumfiksy, infiksy, interfiksy i postfiksy (Skarżyński 1999: 94). W dalszej kolejności do repertuaru podstawowych technik słowotwórczych dołączono zmiany paradygmatu odmiany (derywacja paradygmatyczna) oraz alternacje morfologiczne (derywacja alternacyjna) i tzw. ucięcie (derywacja ujemna) (por. np. Grabias 1981: 128–138) oraz prozodię (por. np. Grzegorczykowa, Puzynina 1998: 365–369; Skarżyński 1999: 75–103). W wypadku łącznego występowania różnych technik w jednym derywacie wspomniane terminy odpowiednio kombinuje się ze sobą (derywacja prefiksalno-paradygmatyczna, sufiksalno-alternacyjna). Wszystkie elementy, które różnią wyraz podstawowy (podstawę słowotwórczą) od derywatu, nazywa się formantem.

Reguły słowotwórcze, które rekonstruuje się w systemie, mogą mieć charakter kreatywny (dynamiczny) lub pasywny (relacyjny, statyczny) (Laskowski 1981: 109–111). W pierwszym wypadku mamy do czynienia z regułami, których zastosowanie faktycznie doprowadziło lub potencjalnie może doprowadzić do powstania nowych jednostek (opisuje się je w ramach słowotwórstwa diachronicznego lub szeroko rozumianych synchronicznych opisów gramatycznych – składniowych i/lub fleksyjnych), a w drugim z regułami, które można dostrzec w budowie jednostek tworzących leksykon, które niekoniecznie muszą być powiązane z rzeczywistym przebiegiem pojawienia się jednostki w systemie i produktywnością tych reguł. W ten sposób do opisu budowy jednostek składających się na leksykon podchodzi słowotwórstwo synchroniczne, czyli słowotwórstwo opisowe (por. Skarżyński 1999: 31–74). Związki między jednostkami w ujęciu synchronicznym nie mają (choć mieć taki mogą) charakteru etymologicznego, a motywacyjny (wyraz podstawowy motywuje budowę i znaczenie dery-

watu).

2.3. Derywacja składniowa

W polskiej tradycji językoznawczej sposoby rozumienia i użycia terminu derywacja składniowa wywodzą się z dwóch niezależnych źródeł. Po pierwsze z polskiej myśli strukturalistycznej – tu termin wprowadził już w 1936 roku Jerzy Kuryłowicz (Kuryłowicz 1979), a po drugie z amerykańskiej szkoły gramatyki generatywnej (co było związane z recepcją tej metodologii przez językoznawców polskich). Można by oddać tę dychotomię zróżnicowaniem terminów (derywacja składniowa vs. derywacja syntaktyczna), ale w praktyce takie rozróżnienie nie jest i nigdy nie było stosowane świadomie i konsekwentnie.

Derywacja składniowa według Kuryłowicza dotyczy typu relacji między elementami leksykalnymi, który później został zaadaptowany przez aparat słowotwórstwa jako derywacja transpozycyjna – derywat jest formą o znaczeniu identycznym z tym, jakie ma forma wyjściowa, ale funkcjonalnie zajmuje inną pozycję składniową w zdaniu, np. biały – biel, biegać – bieganie (Kosyl 1981: 21). Przejściowo tego terminu w odniesieniu do mechanizmów dziedziczenia wymagań składniowych podstawy przez derywat, np. uzależnić się od czegoś – uzależnienie do czegoś, używała Danuta Buttler (Buttler 1969).

W gramatyce generatywno-transformacyjnej termin derywacja syntaktyczna występuje w kilku rozumieniach, które różnią się w zależności od etapów rozwoju modeli tego nurtu gramatyki. Omawia je dosyć szczegółowo Nina Nowakowska (Nowakowska 1981). W najbardziej ogólnym rozumieniu derywacja to proces generowania zdania z punktem wyjścia w jego abstrakcyjnym symbolu i punktem dojścia w postaci ciągu fonicznego. W drugim rozumieniu derywacja jest zbliżona do derywacji składniowej Kuryłowicza, ale w transformacje składniowe wprowadza także zmiany semantyczne, np. trybu (takie jak np. zamiana zdania oznajmującego na pytajne). W terminologii generatywnej mówiło się tu o wprowadzaniu za pomocą reguł transformacyjnych zmian znaczników frazowych (Kosyl 1981: 21–22).

2.4. Derywacja frazeologiczna

Dyskusję nad zagadnieniami dotyczącymi przeniesienia aparatu terminologicznego słowotwórstwa na jednostki nie jednosegmentowe rozpoczął Andrzej Maria Lewicki (Lewicki 1981). Ze względu na złożoność procesów powstawania i modyfikowania wielosegmentowych jednostek języka (związków frazeologicznych) oraz niejednolitość rozumienia terminu frazeologizm w zakres odniesienia pojęcia derywacja frazeologiczna włącza się różne zjawiska. Wydaje się, że najbardziej adekwatną definicję zaproponował Henryk Jaroszewicz (Jaroszewicz 2016: 78–79). W tym ujęciu derywacja frazeologiczna w aspekcie synchronicznym to relacja pochodności, która ma formalny wykładnik i zachodzi między dwiema jednostkami należącymi do leksykonu, przy czym przynajmniej jedna z tych jednostek jest jednostką wielosegmentową. Natomiast w aspekcie diachronicznym derywacja frazeologiczna to kompleks procesów mających na celu poszerzanie zasobu leksykalnego danego języka, w których to procesach jednostka wielo segmentowa uczestniczy jako baza derywacyjna i/lub jako derywat. Ze względu na rodzaj jednostek biorących udział w derywacji wyróżnić można derywację międzyfrazeologiczną (i baza, i derywat są jednostkami wielosegmentowymi, np. beczka prochu > (ktoś) siedzi na beczce prochu), derywację odfrazeologiczną, czyli tzw. uniwerbizację (baza jest wielosegmentowa, a derywat jednosegmentowy, np. czarny rynek > czarnorynkowy) oraz derywację odleksemową (baza jest jednosegmentowa, derywat wielosegmentowy, np. rozkazać > wydać rozkaz). Zjawisko nazwane powyżej derywacją międzyfrazeologiczną śledził przede wszystkim Stanisław Bąba (od lat 70. XX wieku) (por. np. Bąba 2003, 2009).

2.5. Derywacja semantyczna

Derywacja semantyczna to termin ściśle powiązany z opisem polisemii, który w polskim językoznawstwie został przyswojony pod wpływem badań Jurija Apresjana (Apresjan 2000). Derywację semantyczną można rozumieć w perspektywie diachronicznej jako proces przekształcania wyjściowej struktury semantycznej jednostki języka, w wyniku którego uzyskuje się znaczenie pochodne (derywowane), przy czym „stare” i „nowe” znaczenia mają przynajmniej jeden wspólny komponent semantyczny. Można też przyjąć, że w tym rozumieniu zakres odniesienia terminu derywacja semantyczna będzie się pokrywać z zakresem terminu neosemantyzacja. W perspektywie synchronicznej z derywacją semantyczną mamy do czynienia wtedy, gdy dwie homonimiczne jednostki mają wspólny element semantyczny, co pozwala połączyć je relacją i wskazać możliwy kierunek motywacji. Związek derywacyjny między znaczeniami nie obejmuje wszystkich wypadków wieloznaczności jednostek, gdyż można ją również tłumaczyć jako rezultat wielofunkcyjności formantów słowotwórczych (np. kujawiak ‘mieszkaniec Kujaw’ i ‘taniec’), wieloznaczności podstaw słowotwórczych (np. kombinator ‘ktoś, kto kombinuje’ i ‘ktoś, kto uprawia kombinację (norweską)’) czy zajścia derywacji odfrazeologicznej (np. przypuszcza się, że znaczenie łacina (podwórkowa) ‘wulgaryzmy’ pochodzi od frazeologizmu (ktoś) daje (komuś) łacinę (por. Tokarski 1981: 95)). Oczywiście możliwa jest także przygodna homonimia jednostek (jak np. kształtu bal), w której

nie znajdziemy żadnych związków motywacyjnych.

3. Derywacja na poziomie tekstu

Na poziomie tekstu termin derywacja odnoszony jest do opisu relacji między odmianami języka (Bartmiński 1981) oraz operacji tworzenia tekstu (Bartmiński, Niebrzegowska- -Bartmińska 2009: 177–185).

3.1. Derywacja stylu

Derywacja stylu to mechanizm opisywany przez Jerzego Bartmińskiego (Bartmiński 1981).

Autor za podstawę derywacji stylu uznaje odmianę języka o szerszym zakresie występowania, podstawową dla życia społecznego i kultury, czyli język ogólny (Bartmiński nazywa go językiem/stylem potocznym, co nie pokrywa się z rozumieniem potoczności wykorzystywanym np. w pragmatyce leksykalnej). Derywatem w tym wypadku jest każda wyspecjalizowana odmiana języka (np. literacka, naukowa), której zakres użycia jest węższy niż zakres języka ogólnego. Kierunek derywacji jest tutaj postrzegany synchronicznie, a możliwe techniki derywacyjne to dodanie, wymiana, usunięcie lub zmiana statusu elementów języka potocznego.

3.2. Derywacja tekstu

Derywacja tekstu to termin używany po pierwsze w odniesieniu do tworzenia tekstu w sensie gramatyki generatywnej. Przyjmuje się za Teunem van Dijkiem (van Dijk 2001), że teksty tworzy się, przyłączając do istniejącego fragmentu tekstu kolejne elementy z wykorzystaniem czterech podstawowych sposobów (są one równoważne podstawowym funktorom logicznym): koniunkcji, dysjunkcji, implikacji i tożsamości. Reguła przyłączania kolejnych elementów jest rekursywna, czyli nie ma takiego tekstu, do którego nie można by dodać kolejnego elementu.

W drugim rozumieniu za teksty derywowane uważa się teksty, które są w pewien sposób zależne od tekstów podstawowych i które powstały za pomocą regularnych operacji tekstotwórczych. Takie teksty zależne to m.in. wyciąg, indeks, spis treści, streszczenie czy parafraza. Powstają one zwykle przy wykorzystaniu operacji przeprowadzanych na strukturze tematyczno-rematycznej lub transformacji gramatycznych.

Specyficznym rodzajem derywacji tekstowej jest derywacja słownika. Słownik derywowany to w metaleksykografii słownik, który powstał na bazie innego słownika – jest np. jego wersją skróconą lub przeformatowaną (Żmigrodzki 2008: 91, 2009: 265–268).