Fleksja

Pobierz

1. Termin

Termin fleksja jest w polszczyźnie zapożyczeniem z łaciny (flexio ‘zginam’). Zgodnie z ustaleniami Anny Czelakowskiej (2010: 54) jako pierwszy użył tego terminu Antoni Małecki

w znaczeniu „nauka naginania, urabiania form (Formenlehre)” (Małecki 1863: 33). Notowany jest w słownikach ogólnych języka polskiego, począwszy od połowy XIX wieku, z jednym (SWJP), dwoma (ISJP, USJP, WSJP) lub trzema znaczeniami (PSWP). O zakresie jego użycia informują zwykle kwalifikatory językoznawczy, rzadziej gramatyczny. Zarówno w słownikach, jak i w opisach podręcznikowych fleksja definiowana jest jako: 1. nauka (składania i spajania) (Malinowski 1869; za: Koronczewski 1961: 70), nauka o odmianach (Kryński 1907: 45); 2. dział gramatyki (SW 1900; Kryński 1907; Małecki 1915; Doroszewski 1952; Bańko 2002) lub morfologii (Laskowski 1991; Nagórko 1998; Strutyński 1999; Skarżyński 2000; Wróbel 2001) poświęcony opisowi odmiany leksemów, którym przysługuje przynajmniej jedna z poniższych kategorii: przypadek (rodzaj, liczba) lub osoba (czas, tryb, strona); 3. odmiana wyrazów (Doroszewski 1952); 4. element formy gramatycznej (końcówka, flektyw). Znaczenie odmiana rozumiane jest jako zasób form danego leksemu (Kryński 1907), jako „zespół tych form, które służą do oznaczania stosunków między wyrazami w zdaniu” (Doroszewski 1952: 132). Za sygnał różnicowania tych pojęć można uznać proponowane przez Jana Karłowicza terminy: Flexion – odmiana, Flexionlehre – odmiennia (Karłowicz 1885). Na uwagę zasługuje też pierwsza z trzech definicji, jaką zamieszcza „Słownik warszawski”: „właściwość pewnych języków odmieniania zakończeń ich wyrazów” (1900, s.v.), co „należy do zasadniczych właściwości języków indoeuropejskich i języków semickich” i jest podstawą do kwalifikowania ich pod względem typologicznym jako „języków odmieniających się albo fleksyjnych” (Kryński 1907: 40).

2. Status i przedmiot

Definiowanie fleksji jako „nauki o odmianach” (Kryński 1907), jako działu gramatyki, czy jeszcze węziej – jako działu morfologii (jw.) jest równocześnie określeniem miejsca fleksji wśród dyscyplin nadrzędnych. Takie teoretyczne uporządkowanie nie zawsze znajduje zastosowanie w praktycznych opisach, gdzie po wstępnej części poświęconej głosowni bezpośrednio następują paragrafy dotyczące części mowy i charakterystyka ich właściwości gramatycznych (por. Klemensiewicz 1962). Nie zawsze też termin fleksja występuje w charakterze głównego tytułu odpowiedniego rozdziału, zastępują go sformułowania „Nauka o odmianie wyrazów” (Szober 1968) lub „Nauka o odmienianiu wyrazów, czyli fleksja” (Karpowicz 1999), „Formy odmiany wyrazów (Fleksja)” (Doroszewski 1952). Definicja fleksji jako nauki o odmianach wyrazów określa jej przedmiot – odmiana imion, czyli wyrazów, dla których podstawową kategorią jest przypadek, oraz czasowników (słów), które przez przypadki się nie odmieniają; odmiana imion to deklinacja, odmiana czasowników to koniugacja, tym samym fleksja jest dyscypliną nadrzędną w stosunku do deklinacji i koniugacji („obejmuje deklinacyę i koniugacyę”, Małecki 1915: 33).

Centralnym zagadnieniem fleksji jako nauki jest opis odmiany leksemów, przez który rozumie się opis relacji, jakie zachodzą między ich formami gramatycznymi. W operacyjnie ustalonych elementach opisu Roman Laskowski wymienia: wyliczenie wyrazów reprezentujących leksem w wypowiedzeniach, określenie funkcji każdego z wyrazów tekstowych, ustalenie kategorii morfologicznych właściwych danemu leksemowi, ustalenie wykładników każdej z kategorii, klasyfikacja leksemów ze względu na kategorie, ustalenie reguł ich doboru, klasyfikacja morfologiczna leksemów ze względu na paradygmaty (Laskowski 1999a: 125–126). Podręcznikowe opisy przedstawiają zwykle charakterystykę kategorii i opis paradygmatyki, uzupełniany czasem informacją o funkcjach, jakie mogą pełnić formy fleksyjne poszczególnych leksemów (por. np. Mizerski (red.) 2000).

3. Podstawowe jednostki opisu

3.1. Pojęcie formy fleksyjnej

Podstawową jednostką opisu jest forma fleksyjna (flektem) pełniąca funkcje składniowe. Ze względu na strukturę formy fleksyjne można podzielić na syntetyczne i analityczne. Najogólniej mówiąc, „konstrukcją analityczną jest formacja, której znaczenie wyrażone jest kilkoma słowami, np. pol. będę robił, a syntetyczną – konstrukcja jednowyrazowa, np. pol. zrobię” (Rittel 1975: 17). Strukturalna dwoistość form zarówno we fleksji nominalnej, jak i werbalnej ma jednak różny charakter w obu poddyscyplinach – w paradygmatyce rzeczowników obligatoryjnie analityczne są formy miejscownika (dom/w domu), w paradygmatyce czasownika ma znacznie szerszy zakres, analityczne są m.in. formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych, formy 3. os. trybu rozkazującego, formy trybu przypuszczającego nierzeczywistego (piszę/będę pisać/pisał/niech pisze/byłby pisał). Formy syntetyczne mają budowę dwudzielną: temat fleksyjny będący nośnikiem znaczenia leksykalnego i końcówka fleksyjna, które wzajemnie się warunkują; charakter wygłosu może wpływać na dobór końcówek (głoski przybierające)) w terminologii Józefa Mrozińskiego (1822) i analogicznie występowanie pewnych końcówek po tematach o określonym typie wygłosu (koryto – w korycie, grono – w gronie, błonie – na błoniu, pole – na polu, morze – na morzu, jabłko – w jabłku, ucho – w uchu; obok wystąpienie końcówki –mi w narzędniku l. mn. po tematach miękkich: braćmi, księżmi, ludźmi, dziećmi, końmi, liśćmi, dłońmi, kośćmi)).

3.2. Temat fleksyjny

Temat (w nawiasowej uwadze) u Karłowicza (1885: 112, 109) jest tłumaczeniem niemieckiego

Thema, dla którego w charakterze odpowiednika podano osnowa. Z zamieszczonej pod hasłem osnowa uwagi dotyczącej poprawnej notacji: Osnowa A/Osnowa I można wnioskować,

że zjawisko ewentualnego jej zróżnicowania nie jest obce językowi polskiemu. W zestawie terminów z 1921 roku temat (osnowa) jest terminem z zakresu słowotwórstwa (temat zmienny i niezmienny) i fleksji werbalnej (temat czasu teraźniejszego i temat czasu przeszłego). Pojęcie i pierwsze definicje tematu fleksyjnego datuje Piotr Krzyżanowski na drugą połowę XIX wieku. W trwającej od 150 lat dyskusji dotyczącej statusu tematu zauważa stosowanie dwóch typów definicji: tzw. operacyjnej („temat jest częścią formy fleksyjnej pozostałą po odrzuceniu morfemów gramatycznych”) (Krzyżanowski 1992: 13) i definicji tematu przez znaczenie leksykalne – jest wykładnikiem, nosicielem znaczenia leksykalnego. Zwykle oba elementy ujmowane są łącznie (Doroszewski 1952: 131; Laskowski 1999a: 140–142). Temat

jest członem wspólnym dla wszystkich form danego leksemu, powtarzającym się „w różnych wariantach we wszystkich formach leksemu” (Bobrowski 1998: 265), „członem utożsamiającym zbiór form fleksyjnych tworzących paradygmat z konkretnym leksemem. […] jednostką z planu aktualizacji, reprezentuje leksem w paradygmacie” (Krzyżanowski 1992: 17). Definicję operacyjną uznaje Krzyżanowski za „procedurę wyznaczania wariantów tematu” (1992: 18), tematu podstawowego i wariantów uwarunkowanych kontekstualnie. Za temat podstawowy uznaje się postać niezależną od kontekstu, z której przy znajomości reguł morfonologicznych można wyprowadzić wszystkie formy danego leksemu. Wariancja może być wynikiem zmian morfonologicznych (sobota – sobocie, sobót) lub procesów morfologicznych (por. wariancja typu temat krótszy/temat dłuższy: cielę – cielęcia, cielęta; ramię – ramienia, ramiona; mieszczanin – mieszczanina, mieszczanie – mieszczan; dominikanin – dominikanina, dominikanie – dominikanów; faksymile – faksymilia; słodki – słodszy; głęboki – głębszy, daleki – dalszy; dwoje – dwojga, czworo – czworga, mdleć – mdleję, mdleją, czytać – czytam, czytają). Szersze rozumienie pojęcia morfologicznego alternantu tematu zaproponował R. Laskowski, który objął tym terminem nie tylko różnice tematów w zakresie braku/obecności elementów typu morficznego (jw.), ale także nieuwarunkowane morfonologicznie postacie tematów: ksiądz – księża, brat – bracia, oko – oczy, ucho – uszy, będące sygnałem przynależności tematów do klasy form liczby pojedynczej lub mnogiej (Laskowski 1999a: 140–142).

W pojęciu wariancji tematów mieści się zjawisko supletywizmu, takich oboczności tematów, których nie da się opisać przy pomocy reguł morfonologicznych. Rozróżnia się suplety-

wizm pełny, kiedy formy tworzące paradygmat są zupełnie różne (rok – lata, człowiek – ludzie, dobry – lepszy, zły – gorszy, duży – większy), oraz supletywizm niezupełny, kiedy tematy są częściowo zbieżne (tydzień – tygodnia, lekki – lżejszy) (Laskowski 1999a: 141–142). Zjawisko obecne jest we fleksji wszystkich części mowy, por. formy czasowników być – będą, jest – są, dać – dadzą; zaimków ja – mnie, ty – ciebie – tobie (EJP 1991: s.v.).

3.3. Końcówka fleksyjna

W opisach fleksji terminy końcówka fleksyjna i późniejszy flektyw odnoszą się do różnych pojęć. We fleksji imiennej są synonimiczne – to wykładnik każdej formy gramatycznej (przysługujących jej kategorii: dam-a, okn-o; dom-y; o zakresie informacji składników form rzeczownikowych) (Wierzbowski 1981). We fleksji werbalnej w pewnych formach mogą być synonimiczne (pisz-ę, pisz-ą), w wielu odnoszą się do różnych elementów formy – flektyw to zespół elementów będących wykładnikiem formy czasownikowej, w którym końcówka jest ostatnim elementem: pis-a-ł-a-m: temat czasu przeszłego pisa– + flektyw -ł-a-m (wykładnik czasu przeszłego -ł-, wykładnik rodzaju żeńskiego –a-, końcówka osobowa –m).

We fleksji imiennej końcówka jest trwale połączona z tematem, prymarnie stanowi wykładnik kategorii przypadka, we fleksji werbalnej – jest wykładnikiem kategorii osoby, wskazuje na opozycje, w jakich pozostają formy wyrazu odmiennego; oprócz końcówek trwale połączonych z tematem są końcówki ruchome (pisał-bym – był-bym pisał – gdy-bym pisał). Końcówki zwykle kumulują funkcje gramatyczne (końcówki fuzyjne np. w terminologii Alicji Nagórko (1998); Mirosława Bańki (2002) końcówka –a w formie książk-a jest wykładnikiem dwóch kategorii: przypadka i liczby – M. l. poj.; w formie okn-a – kategorii D. l. poj., M. l. mn., B. l. mn., W. l. mn.; w formie star-a – trzech kategorii: przypadka, liczby i rodzaju – M. l. poj. r.ż.). W pewnych sytuacjach funkcja końcówki może być ograniczona do sygnalizowania tylko wartości przypadka; w odniesieniu do rzeczowników dotyczy to wyrazów defektywnych – singulariów i pluraliów tantum, także np. zaimków osobowych, liczebników zbiorowych (Laskowski 1991: 170). W opozycji do końcówek fuzyjnych pozostają afiksy typu aglutynacyjnego, w których afiks jest nośnikiem tylko jednej funkcji (-ł- w formach czasu przeszłego, -by– w formach trybu przypuszczającego). Nieobce fleksji jest zjawisko tworzenia form tego samego przypadka za pomocą różnych końcówek (M. l. mn. profesorzy/ profesorowie, wsi/wsie), które określa się mianem końcówek izofunkcyjnych równoległych (Bobrowski 1998: 265). Końcówki są tak wyrazistym elementem formy, że w opisach fleksyjnych leksemów obierane są jako kryterium ich klasyfikacji (por. we fleksji rzeczowników żeńskich końcówki M. l. poj. -a, -i, Ø: kobieta, mistrzyni, pieśń; we fleksji rzeczowników nijakich końcówki M. l. poj. -o, -e, -ę, -um: molo, pole, cielę, imię, muzeum).

4. Pojęcie paradygmatu

Termin paradygmat jest uwzględniany w encyklopediach (Orgelbrand 1901) i w słownikach ogólnych polszczyzny (SW: 1908; Arct [1916]/1929) od początku XX wieku. Odnotowują go stale powojenne słowniki polszczyzny ogólnej oraz encyklopedie i słowniki terminologii lingwistycznej. W „Slovníku slovanské lingvistické terminologie” (1977: 330) jest wymieniony w dziale „Struktura słowa” („Stavba slova”, „Сруктура слова”, „The structure of the

word”). Termin ten znany jest tzw. językom kongresowym: ang. paradigm, fr. paradigme, niem. Paradigma, ros. парадигма, i pozostałym językom słowiańskim: brus. парадигма, ukr. парадигма, mac. парадигма, sch. парадигма, słoweń. paradigma, czes. paradigma, słowac. paradigma, pol. paradygmat. Jest pożyczką z greckiego (παράσειτμα). W niektórych językach jest terminem występującym obocznie z rodzimym: w niem. Muster, bułg. образец i sch. образац, słoweń. vzorec, obrazec, zgled, czes. i słowac. vzor, pol. wzorzec (wzór) odmiany. Polski synonim paradygmatu sytuuje go wśród terminów z zakresu fleksji. Z podawanych definicji wynika, że paradygmatem możemy nazywać albo zespół konkretnych form, albo zbiór możliwości ich tworzenia bądź ich konkretnych wykładników. Dodać trzeba, że chodzi tu nie o dowolny zbiór form, ale o zbiór uporządkowany wertykalnie zgodnie z określonymi zasadami. Jak zauważa Aleksander Szulc, „terminem tym określa się przeważnie pełne szeregi typów deklinacyjnych i koniugacyjnych” (Szulc 1984: 173). Takie treści odpowiadają pojęciu paradygmatu fleksyjnego wyrazu zdefiniowanemu przez R. Laskowskiego (EWJP 1978: 237; EJP 1991: 244). W tym ujęciu na paradygmat składa się „zbiór form fleksyjnych leksemu, tzn. flektemów przysługujących danemu leksemowi […], wraz z przypisaną każdemu flektemowi formą tekstową” (Laskowski 1984/1999a: 145); zbiór flektemów danego leksemu (bez wyrażających je form tekstowych) nazywa Laskowski paradygmatem funkcjonalnym leksemu, natomiast zbiór form tekstowych – paradygmatem formalnym (Laskowski 1984b: 116–120, 1999a: 146–149). Liczba form składających się na paradygmat określonego leksemu równa jest – jak podaje Henryk Wróbel – iloczynowi „wartości wszystkich kategorii fleksyjnych właściwych tej części mowy” (Wróbel 2001: 85). Tak więc dla paradygmatu rzeczowników równa się iloczynowi wartości kategorii przypadka i liczby, dla przymiotników – iloczynowi wartości kategorii przypadka, liczby i rodzaju, dla czasowników – iloczynowi wartości kategorii osoby i liczby w czasie teraźniejszym, osoby, liczby i rodzaju w czasie przeszłym). Paradygmat fleksyjny jest zamkniętym zbiorem form, określonym co do ich liczby i wzajemnych relacji. Je-

żeli formy fleksyjne realizują „wszystkie możliwe wartości wszystkich kategorii fleksyjnych, które mogą przysługiwać leksemom należącym do części mowy, do której należy dany leksem” (Laskowski 1984b: 118), wówczas odnosi się do nich pojęcie paradygmatu funkcjonalnego zupełnego. Paradygmat funkcjonalny niezupełny (zredukowany) (Laskowski 1984: 119, 1999a: 146–147) jest terminem określającym brak w paradygmacie danego leksemu którejś z wartości kategorii fleksyjnej (np. brak l. poj. dla drzwi, fusy, perfumy, słodycze) albo gdy leksemowi „nie przysługuje któraś z kategorii fleksyjnych charakterystyczna dla części mowy, do której ten leksem należy (np. brak kategorii osoby, strony w przypadku czasownika brakować)” (Skarżyński 2000: 143). Na poziomie paradygmatu formalnego odnotowuje się jeszcze zjawisko określane jako paradygmat formalny defektywny leksemu, „który nie pozwala na morfologiczne rozróżnienie wartości którejś z kategorii fleksyjnych leksemu” (Laskowski 1984b: 119, 1999: 149) (brak form np. dla pluraliów tantum w l. poj. i singulariów tantum w l. mn.). Za szczególny wypadek defektywnego paradygmatu formalnego uważany jest paradygmat formalny zerowy, odnoszony do leksemów nieodmiennych, reprezentowanych w strukturach składniowych jedną formą (rzeczowniki kakadu, kiwi, atelier; przymiotniki bordo, khaki). Takie rozumienie paradygmatu formalnego zerowego co najmniej zastanawia. W wypadku reprezentacji leksemu w tekście przez jedną formę mamy do czynienia z pełnym synkretyzmem, czyli z paradygmatem jednoelementowym. Brak form w paradygmacie pewnych leksemów traktowany jest jako indywidualne odstępstwo. Dodatkowe terminy wprowadza się dla fleksji czasowników, gdzie paradygmatowi koniugacyjnemu osobowemu (kompletny paradygmat) przeciwstawia się paradygmat koniugacyjny nieosobowy, ograniczony do form 3 os. (można, świta, dnieje, zmierzcha się, grzmi, błyska się). Co więcej – z racji zróżnicowania paradygmatów pod względem struktury form czasownikowych – występuje też paradygmat koniugacyjny syntetyczno-analityczny oraz paradygmat koniugacyjny analityczny, charakterystyczny dla predykatywów nieczasownikowych (brak było) (Skarżyński 2000: 142–145). Za formalny wyróżnik paradygmatów poszczególnych klas leksemów przyjmuje się najczęściej zespół końcówek, zdecydowanie rzadziej – zbiór tematów (por. Karlsson 1985: 135–154). O ile wydzielanie paradygmatów na podstawie zespołu końcówek można uznać za typowe dla opisu fleksji polskiej (słowiańskiej), także wtedy, gdy zamiast pojęcia paradygmatu wykorzystuje się inne terminy (wzory/wzorce fleksyjne, deklinacje/koniugacje, typy, odmiany itp.), o tyle klasyfikacje budowane na zmienności morfologicznej i morfonologicznej tematów można uznać za wyjątkowe, por. jednak Jana Tokarskiego paradygmatykę czasownika

(1951, 1973: 213–229), paradygmatykę rzeczowników i czasowników polskich pióra Swietłany Michajłowny Tołstojowej (1976: 85–113, 1981: 268–277, 1998: 95–115, 151–203) czy propozycję P. Krzyżanowskiego, który przypisuje „aktywną rolę w budowaniu paradygmatu […] nie tylko końcówkom fleksyjnym, lecz także tematowi. O swoistym charakterze poszczególnych paradygmatów decydują właściwości końcówek, ich wzajemny układ, synkretyzmy form i warianty tematów występujące w paradygmacie” (Krzyżanowski 1992: 88). Podobne elementy były uwzględniane w opisie fleksji rzeczownika w „Morfologii”, nb. różne w kolejnych wydaniach (Orzechowska 1984, 1999). Kryteria miały układ hierarchiczny i każdemu etapowi odpowiadała właściwa terminologia.

5. Działy fleksji

Zgodnie z tradycją fleksja dzieli się na deklinację i koniugację. Podstawę wyodrębnienia dwóch poddyscyplin stanowi kategoria przypadka. Leksemy, którym przysługuje kategoria przypadka, podlegają deklinacji (rzeczowniki, przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe, zaimki rzeczowne i przymiotne (względniki), liczebniki). Drugą grupę stanowią leksemy, które nie odmieniają się przez przypadek i podlegają koniugacji (czasowniki).

6. Deklinacja

W słownikach polszczyzny ogólnej pod wokabułą deklinacja (łac. declinatio) notowane są dwa znaczenia, językoznawcze i astronomiczne, oba opatrzone odpowiednimi kwalifikatorami. W charakterze terminu językoznawczego deklinacja definiowana jest jako „odmiana rzeczowników, przymiotników, zaimków, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników przez przypadki” (WSJP) lub „odmiana wyrazów (rzeczowników, przymiotników, niektórych zaimków, liczebników oraz imiesłowów przymiotnikowych) przez przypadki i liczby” (PSWP, SWJP). Notowane jest też znaczenie „system takiej odmiany” (USJP), „klasa wyrazów odmieniających się przez przypadki według tego samego wzoru” (WSJP). W opisach gramatycznych termin deklinacja używany jest w znaczeniach: a) dział gramatyki, który zawiera opis sposobów odmiany imiennych części mowy, b) odmiana imiennych części mowy przez przypadki

w odróżnieniu od koniugacji, która jest odmianą czasowników przez osoby, c) wzór odmiany konkretnego leksemu / wzór odmiany leksemów o określonych właściwościach formalno-semantycznych. Jedną z najwcześniejszych definicji deklinacji sformułował Walenty Szylarski (Decyk-Zięba 2020: 65), pisząc: „Deklinacya jeſt odmjenjanje Imjon w oſtatnich ſylabach przez ſpadki. ſpadkow w Polſzczyźnje jest ſiedm…” (1770, k. 5). W słowniku Samuela B. Lindego odnotowane jest hasło deklinacya (1854) z odsyłaczem do przypadkowanie, spadkowanie (1858). W „Projekcie terminologii” J. Karłowicza Declinatio jest właśnie synonimem przypadkowania (1885). W uchwalonej w 1921 roku „Polskiej terminologii gramatycznej” wymieniona została w dziale „Fleksja” z objaśnieniem „odmiana imion” i jako termin podrzędny deklinacja rzeczowników – męska, żeńska, nijaka, mieszana. Nadrzędnym kryterium porządkującym formy wyrazów odmiennych jest część mowy. W zasadzie w opisie każdej części mowy stosuje się odrębne strategie. Za kryterium wewnętrznego porządkowania odmiany rzeczowników najczęściej przyjmuje się ich rodzaj, zespół formalnych wykładników form, formę mianownika l. poj. (dla pluraliów tantum formę l. mn.), charakterystykę wygłosu tematu decydującą o doborze końcówek, o wymianach morfonologicznych i ostatecznym kształcie form oraz indywidualne właściwości leksemów. Do rzadszych należą klasyfikacje wykorzystujące synkretyzmy (np. celownika/miejscownika pozwalające na wyodrębnienie odmiany rzeczowników żeńskich i rzeczowników nie-żeńskich). W nowszych ujęciach widać zmiany w zakresie podziału leksemów na części mowy. Między innymi do klasy przymiotników poza typowymi przymiotnikami włącza się imiesłowy przymiotnikowe, zaimki przymiotne, liczebniki porządkowe i wielorakie. Przy ustalaniu wzorów fleksyjnych bierze się pod uwagę kształt wygłosu leksemów – w pierwszej kolejności końcówkę M. l. poj. rodzaju męskiego (Ø, –y, -i), końcówkę M. l. poj. rodzaju nijakiego (-o/-e), M. l. poj. rodzaju żeńskiego (-a, -i, Ø) oraz wygłos tematu. Pozostałe imienne części mowy tworzą zwykle swoiste klasy o zróżnicowanych wykładnikach formalnych, zróżnicowanym kształcie tematów i form.

7. Kategorie fleksyjne

7.1. Rodzaj

Rodzaj jest kategorią gramatyczną przysługującą w języku polskim wszystkim leksemom odmiennym, lecz w różnym zakresie. Pod względem rodzaju są scharakteryzowane rzeczowniki, rodzaj jest im z góry przypisany jako jednostkom słownikowym. Rodzaj rzeczowników jest kategorią syntaktycznie niezależną, niezdeterminowaną, a determinującą, kategorią selektywną,

wymagającą od określników dostosowania form pod względem rodzaju (Zaron 2004: 22–24; Stefańczyk 2007: 52). Rodzaj pozostałych odmiennych części mowy jest kategorią fleksyjną, to znaczy odmieniają się one przez rodzaj, w wypowiedzeniu przybierają różne wartości zgodnie z wymaganiami określanego rzeczownika (nowy dom, nowa kamienica, nowe mieszkanie). W pewnym stopniu rodzaj gramatyczny łączy się z płcią, z rodzajem naturalnym: rzeczowniki nazywające mężczyzn są rodzaju męskiego (student), rzeczowniki nazywające kobiety są rodzaju żeńskiego (studentka). „Pełna korelacja rodzaju naturalnego z kategorią rodzaju gramatycznego zachodzi jedynie w odniesieniu do imion własnych” (Stefańczyk 2007: 21). W znacznie mniejszym zakresie zróżnicowanie według płci dotyczy zwierząt (koń – klacz, baran – owca, cap – koza, pies – suka, kogut – kura, indor – indyczka). I choć względy praktyczne utrwaliły to zróżnicowanie (Nagórko 1996: 94), to jednak uważane jest za sekundarne (Laskowski 1999a: 207–217). Wyodrębnia się jeszcze grupa osób i zwierząt, scharakteryzowanych jako niedorosłe (to dziewczę, niemowlę, kocię, kurczę), które są rodzaju nijakiego. Są pewne rzeczowniki (grupy rzeczowników) rodzaju męskiego oznaczające mężczyzn i kobiety (filolog, doktor, dyrektor, lekarz, świadek, księgowy) (por. Kucała 1978: 46–61). O rodzaju rozstrzyga tu kontekst i właściwości gramatyczne – odmienność rzeczowników męskich i blokada odmiany rzeczowników oznaczających kobiety. Z innym typem rozbieżności mamy do czynienia w wypadku nazw marek samochodów, papierosów, nazw tańców, gier, walut, grzybów itp., które odmieniają się (B. l. poj.) według wzoru odmiany rzeczowników żywotnych.

Rodzaj gramatyczny różny od przewidywanego na podstawie znaczenia mają rzeczowniki

takie jak: to chłopisko; to babsko, to kobiecisko, to dziewczę; ten podlotek, babon, babus, babsztyl, kociak, wamp, których rodzaj gramatyczny nie pokrywa się z naturalnym. Rodzaj większości rzeczowników można ustalić na podstawie końcówki M. l. poj. i właściwości wygłosu tematu (por. Zaron 2004; Stefańczyk 2007): twardy wygłos tematu i końcówkę zerową mają rzeczowniki męskie; końcówki -e, –ę, -um mają rzeczowniki nijakie; większość rzeczowników z końcówką –o jest rodzaju nijakiego (ale np. ten maestro, impresario, wykidajło, dziadunio, piesio); rzeczowniki z końcówką –i oraz większość rzeczowników z końcówką –a jest rodzaju żeńskiego (ale np. ten doża, radca, woźnica, poeta, starosta, kolonista). Zdecydowana większość rzeczowników plurale tantum jest rodzaju niemęskoosobowego (antypody, chrzciny, łazanki, drzwi, auspicje, konopie, nożyce, militaria, przestworza, usta). Odrębną grupę stanowią rzeczowniki „o zmiennym rodzaju gramatycznym (męskim lub żeńskim) typu pol. sierota, kaleka, niezdara […], będące określeniami ludzi […], w zależności od rodzaju naturalnego (płci) zachowują się bądź jak rzeczowniki rodzaju męskiego, bądź też jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego” (Laskowski 1974: 118; Saloni 2007: 37). Ta konstatacja może dotyczyć tylko części leksemów (jak sierota), bowiem większość ma jednak zróżnicowany zasób form: w wypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego „dopuszczalne jest użycie połączeń (ta) kaleka, (tej) kaleki jako określeń odnoszących się do osób płci męskiej”; formy rzeczowników męskoosobowych („M. l. mn. (te) kaleki/(ci) kalecy, D. l. mn. (tych) kaleków/kalek, B. l. poj. (tych) kaleków/(te) kaleki”) (Wróbel, Kowalik, Orzechowska, Rokicka 1993: s.v.) uniemożliwiają ich użycie w odniesieniu do osób płci żeńskiej. Rozpoznawaniu rodzaju służą konstruowane konteksty diagnostyczne. Tradycyjnie wykorzystuje się łączliwość z zaimkami wskazującymi ten, ta, to (r.m.: ten kraj, r.ż.: ta wieś, r.n.: to miasto). W związku z tym, że odmianę rzeczowników męskich charakteryzują synkretyzmy – w liczbie pojedynczej B. = M. dla rzeczowników męskich nieżywotnych, B. = D. dla rzeczowników męskich żywotnych, w liczbie mnogiej B. = D. dla rzeczowników męskoosobowych, ustalono (Mańczak 1956: 116–121), że we współczesnej polszczyźnie jest pięć rodzajów gramatycznych: męskoosobowy, męskożywotny, męski nieżywotny, żeński i nijaki. W tym schemacie klasyfikacyjnym nie mieszczą się rzeczowniki typu gbur, łobuz, nastolatek, przedszkolak, których formy B. l. mn. są zgodne ze wzorem odmiany męsko-osobowej, ale formy mianownika gbury, łobuzy, nastolatki, przedszkolaki mają inne właściwości składniowe niż typowe rzeczowniki męsko-osobowe: ci doktorzy byli vs. te gbury były. Tej właściwości – deprecjatywności – Z. Saloni przyznał status kategorii fleksyjnej (por. chłopi ndepr, chłopy depr) (Saloni 2007: 38–41, 43). Osobny problem stanowi ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników nieodmiennych, zwłaszcza zapożyczonych do polszczyzny, oraz skrótowców.

W odniesieniu do rzeczowników nieodmiennych P. Krzyżanowski uznał za dominujący rodzaj nijaki. W wypadku nie-nijakiego o charakterze rodzaju może decydować rodzaj naturalny, rodzaj nazwy gatunkowej lub postać fonologiczna wyrazu (Krzyżanowski 2013: 62).

Rodzaj gramatyczny skrótowców rodzimych na ogół zgadza się z rodzajem członu konstytutywnego zestawienia, będącego pełną nazwą. O kwalifikacji rodzajowej skrótowców obcego pochodzenia rozstrzyga ich wygłos. Zakończone na spółgłoskę, jeśli mają przejrzystą strukturę, zachowują się podobnie jak rodzime, jeśli mają nieprzejrzystą budowę, traktowane są jak rzeczowniki rodzaju nijakiego. Skrótowce o wygłosie samogłoskowym otrzymują rodzaj zgodnie z typowymi zakończeniami polskich wyrazów: żeński (NASA) lub nijaki

(NATO). W praktyce obserwuje się częste wahania i przesunięcia rodzajowe (Orzechowska 1975: 205–206; o kategoriach zob. Grzegorczykowa 1993; Skarżyński 1994; Laskowski 1999b; ponadto Orzechowska 1974; Rokicka 1981; Laskowski 1991; Grzegorczykowa 1993; Zaron 2004; Łaziński 2006; Mańczak-Wohlfeld 2007; Stefańczyk 2007; Krzyżanowski 2013).

7.2. Przypadek

Przypadek jest kategorią fleksyjną przysługującą imiennym częściom mowy (rzeczownikom, przymiotnikom, zaimkom, liczebnikom oraz imiesłowom przymiotnikowym). Stanowi podstawę podziału fleksji na deklinację (odmianę imion) i koniugację (odmianę czasowników). Jest kategorią o funkcji tekstowej, służy do sygnalizowania relacji, jakie zachodzą między członami wypowiedzenia. W języku polskim przypadek (o polsko-łacińskiej nomenklaturze) ma teoretycznie siedem wartości, zwykle uporządkowanych w kolejności: mianownik (Nominativus), dopełniacz (Genetivus), celownik (Dativus), biernik (Accusativus), narzędnik (Instrumentalis), miejscownik (Locativus), wołacz (Vocativus). Wołacz ma szczególny status; pełni funkcję apelu, nie należy do struktury wypowiedzenia. Z formalnego punktu widzenia formy przypadków dzielą się na syntetyczne i analityczne. W formach syntetycznych jedynym wykładnikiem identyfikującym przypadek jest końcówka fleksyjna (bocian – bociana – bocianowi – bocianem; motyl – motyla – motylowi – motylem). W formach analitycznych poza końcówką występuje przyimek (por. Karolak 1965). W polszczyźnie obligatoryjnie taką postać ma miejscownik w odmianie rzeczowników (o/w/przy teatrze, na/przy placu). Wystąpienie form innych przypadków z przyimkami jest możliwe, ale nieobligatoryjne (do domu/nowego domu, na stół/kupić stół, z psem/zajmować się psem). Rozróżnianie w gramatyce tradycyjnej za Kuryłowiczem (1949) przypadków na gramatyczne i konkretne oparte jest na prymarnych i sekundarnych funkcjach rzeczownika w strukturze zdania (Karolak 1975: 85–93). Status przypadka gramatycznego ma mianownik, biernik i dopełniacz; mianownik reprezentuje leksem na zewnątrz, w strukturze wypowiedzenia może wystąpić np. w funkcji podmiotu lub apozycji, biernik w funkcji dopełnienia bliższego, dopełniacz w funkcji dopełnienia lub po przeczeniu w funkcji podmiotu (zob. Laskowski 1999b: 219–224). Przypadek konkretny pełni funkcję semantyczną (celownik, narzędnik, miejscownik: dać komuś, posługiwać się czymś, pisać o czymś). W tej funkcji mogą wystąpić formy innych przypadków z przyimkiem oraz dopełniacz tzw. cząstkowy i dzierżawczy (szerzej o dyskusyjnych problemach kategorii przypadka m.in. Kempf 1978; Stefańczyk 2007; Podlaski 2018).

7.3. Liczba

Spośród imiennych części mowy gramatyczna kategoria liczby właściwa jest rzeczownikom i przymiotnikom. W języku polskim przysługują jej dwie wartości: liczba pojedyncza / liczba mnoga, tworząc opozycję jeden / więcej niż jeden. Historycznie potwierdzona liczba podwójna, używana w wypadku zbiorów dwuelementowych, zachowała się reliktowo w formach leksemów nazywających niektóre parzyste organy: oczy, uszy, ręce (wyjątkowo: Mądrej głowie dość dwie słowie.). We fleksji rzeczownikowej kategoria liczby nie jest w pełni symetryczna. Regularność naruszają dwie klasy rzeczowników: singularia tantum, które nie urabiają form l. mn., choć formalnie nie jest to niemożliwe (miłości jego życia, zaspokajać potrzeby, powoływać się na autorytety, naukowe sławy, moce piekielne), oraz pluralia tantum, dla których możliwe są jedynie formy l. mn. Pluralia tantum, jeśli mają znaczenie przedmiotowe, są policzalne (wielość sygnalizowana jest przez liczebniki zbiorowe lub peryfrastycznie: dwoje

skrzypiec, dwie pary spodni). Kategoria liczby jest syntaktycznie niezależna dla rzeczowników i zaimków rzeczownych, zależna dla określników i czasowników (Laskowski 1999b: 203–207).

8. Rzeczownik

W klasyfikacji R. Laskowskiego (1984: 32) rzeczownik jest leksemem autosyntagmatycznym, w opozycji do predykatywu – członu głównego wyrażenia zdaniowego – jest w wyrażeniu zdaniowym członem zależnym, a także członem głównym grupy imiennej. Rzeczownikom właściwa jest kategoria rodzaju, liczby i przypadka. Rodzaj jest kategorią selektywną o charakterystycznych synkretyzmach form: dla rodzaju męsko-osobowego – synkretyzm B. i D. obu liczb, dla rzeczowników żywotnych – synkretyzm B. i D. l. poj., dla rzeczowników nie-

żywotnych – synkretyzm B. i M. l. poj., dla rzeczowników nijakich – synkretyzm M., B. i W. l. poj. i l. mn. Przypadek i liczba są kategoriami gramatycznymi. Pozbawione gramatycznej kategorii przypadka są rzeczowniki nieodmienne. Singularia tantum nie tworzą form liczby mnogiej, pluralia tantum pozbawione są form liczby pojedynczej.

8.1. Paradygmat rzeczownika

Funkcjonalny paradygmat rzeczownika zawiera 14 klatek, możliwych do wypełnienia przez

14 form. W praktyce liczba form jest mniejsza (pomijając inne uwarunkowania) z uwagi na systemowe synkretyzmy wynikające z kategorii rodzaju. Formy fleksyjne rzeczownika są syntetyczne, tworzy je temat i końcówki. Końcówka jest wykładnikiem przypadka i liczby. Jedyną formą analityczną w paradygmacie rzeczownika jest forma miejscownika. Podstawowym kryterium klasyfikacji rzeczowników jest rodzaj, następnie końcówka w M. l. poj., charakter wygłosu tematu oraz inne indywidualne właściwości klas i pojedynczych leksemów. Typowy paradygmat tworzy 9–10 form (Orzechowska 1984, 1999; Laskowski 1990; Skubalanka 1997; Wojdak 2007).

9. Paradygmatyka

W opisach paradygmatyki stosuje się różne strategie odzwierciedlające skomplikowanie materiału oraz arbitralne propozycje jego uporządkowania według indywidualnie dobranych kryteriów i terminologii.

W pierwszym wydaniu „Morfologii” (Orzechowska 1984) nadrzędnym kryterium umożliwiającym podział dychotomiczny były zespoły końcówek, w których wykładnikiem N. w l. poj. były końcówki -ą/-em, dające w efekcie podział na dwie deklinacje: I. deklinacja obejmująca paradygmaty z końcówką -ą, II. deklinacja obejmująca paradygmaty z końcówką -em. Kryterium synkretyzmów pozwalało na wydzielenie typów fleksyjnych, które były nadrzędne w stosunku do podtypów, wydzielonych na podstawie relacji pomiędzy końcówkami

i tematem fleksyjnym. Podtypy dzieliły się na klasy zawierające wzorce o stałym i niezmiennym zestawie końcówek. Zastosowanie tych kryteriów stwarzało możliwość opisu rzeczowników według 52 wzorów.

Podobną strategię opisu zastosowano w „Małym słowniku odmiany wyrazów trudnych”. Ważną innowacją było wyodrębnienie odmiany pluraliów tantum na podstawie par końcówek M. i D., co dało łącznie 10 regularnych wzorów odmiany rzeczowników niemęsko-osobowych i 5 wzorów odmiany rzeczowników męsko-osobowych. Wyjątkowy jest wzór rzeczowników pluralia tantum o odmianie przymiotnikowej. Dalsze innowacje ograniczyły się do uzupełnienia wzorów odmiany.

W nowszych wydaniach „Morfologii” (Orzechowska 1999) zastosowano inną strategię: nadrzędnym kryterium jest pojęcie rodzaju będące podstawą wyróżniania deklinacji (żeńska, męska, nijaka), w ramach deklinacji – pojęcie klasy deklinacyjnej leksemów, której wyróżnikiem jest końcówka M. l. poj. (np. w ramach odmiany rzeczowników żeńskich klasa z końcówką –a, z końcówką Ø, z końcówką –i), w miarę potrzeby wyróżnia się podklasy (podział ze względu na charakterystykę wygłosu tematu) lub grupy paradygmatyczne z cechami dystynkcyjnymi, będące skojarzeniem wykładników dwóch lub trzech przypadków (w odmianie rzeczowników nijakich końcówki M. l. poj. –e, M. l. mn. –a, D. l. mn. Ø: pole; M. l. poj.

–e, M. l. mn. –a, D. l. mn. -i/-y: narzędzie, naręcze).

Ogólne wzory odmiany

r.m-os.

r.m-żyw.

r.m-nieżyw.

r.ż.

adwokat

bizon

kolano

rana

adwokata

bizona

kolana

rany

adwokatowi

bizonowi

kolanu

ranie

adwokata

bizona

kolano

ranę

adwokatem

bizonem

kolanem

raną

Ms.

adwokacie

bizonie

kolanie

ranie

adwokacie

bizonie

kolano

rano

adwokaci

bizony

kolana

rany

adwokatów

bizonów

kolan

ran

adwokatom

bizonom

kolanom

ranom

adwokatów

bizony

kolana

rany

adwokatami

bizonami

kolanami

ranami

Ms.

adwokatach

bizonach

kolanach

ranach

adwokaci

bizony

kolana

rany

Na odmianę rzeczowników poza rodzajem może wpływać końcówka M. l. poj., charakter wygłosu tematu.

Końcówki rzeczowników męskich osobowych

M. Ø, -o, -a

aktor, wujcio, poeta

D. -a, -y

aktora, wujcia, poety

C. -owi, -u, -e

aktorowi, wujciowi, bratu, poecie

B. -a, -ę

aktora, wujcia, brata, poetę

N. -em, -ą

aktorem, wujciem, bratem, poetą

Ms. -e, -u

aktorze, bracie, poecie, wujciu

W. -e, -u, -o, -ę

aktorze, bracie, wujciu, poeto, książę

M. -‘i/-‘y, -owie, -e, -‘a, -y

studenci, poeci, aktorzy, posłowie, mieszczanie, bracia, gbury

D. -ów, -‘i/-‘y, Ø

aktorów, posłów, poetów, nauczycieli, pisarzy, mieszczan

C. -om

aktorom, generałom, poetom, braciom, mieszczanom

B. -ów, -‘i/-’y, Ø

aktorów, posłów, poetów, braci, żołnierzy, mieszczan

N. -ami, -mi

aktorami, posłami, poetami, mieszczanami, braćmi

Ms. -ach

aktorach, posłach, poetach, mieszczanach, braciach

W. -‘i/’y, -owie, -e, -a, -y

studenci, aktorzy, posłowie, mieszczanie, bracia, gbury

Cechą charakterystyczną rzeczowników męskich osobowych jest synkretyzm B. = D.

l. mn. Wyodrębnienia grup o wspólnej odmianie dokonuje się na podstawie końcówki M. l. poj.: Ø, -o, -a. O doborze końcówek w obrębie paradygmatów decyduje kształt wygłosu tematu. Szeregi końcówek mają względnie stały skład.

9.1. Typ z końcówką M. l. poj. Ø

W dopełniaczu i bierniku niezależnie od typu wygłosu tematu wszystkie rzeczowniki mają tę samą końcówkę –a (aktora, posła, chemika, filologa, szacha, gościa, lekarza). W celowniku typową końcówką jest –owi (aktorowi, chemikowi, lekarzowi). Pojedyncze tworzą tę formę z końcówką -u (bratu, chłopu, katu, panu, Bogu, ojcu). Podobnie w narzędniku stałą końcówką jest –em (aktorem, chemikiem, lekarzem). O zróżnicowaniu końcówek w miejscowniku decyduje wygłos: rzeczowniki miękkotematowe i zakończone na spółgłoski tylnojęzykowe mają końcówkę –u (o gościu, chłopcu, kowalu, lekarzu, chemiku, filologu), pozostałe twardotematowe mają końcówkę -e (o aktorze, baronie, petencie, pośle), wyjątkowo końcówkę –u mają formy o panu, synu. Podobny rozkład końcówek jest w wołaczu (bracie, baronie, pośle, Boże, ale synu, chemiku, gościu, lekarzu, ale chłopcze, ojcze, księże i formy podwójne akowcu/akowcze).

W M. l. mn. funkcjonują cztery końcówki: -owie, -e, -‘i/-‘y (występujące po zalternowanych tematach) oraz –y (niewywołujące alternacji). Końcówkę –owie mają formy rzeczowników nazywających godności, tytuły (panowie, generałowie, hrabiowie, posłowie, senatorowie, szachowie, mężowie, uczniowie) oraz nazwiska (Wiktorowie, Daraszowie, Skibowie) i rzadziej nazwy narodowości (Arabowie, Serbowie). Końcówkę -‘i/-‘y przyłączają tematy zakończone spółgłoskami twardymi (petenci, prezydenci, aktorzy, chemicy, filolodzy, mnisi, w tym nazwy narodów: Litwini, Szwedzi, Czesi, Bułgarzy, Polacy). Niektóre rzeczowniki mają formy podwójne (z indywidualną preferencją którejś z form: profesorzy/profesorowie, biolodzy/biologowie, bohaterzy/bohaterowie, baronowie/baroni). Końcówkę –e mają rzeczowniki miękkotematowe (goście, kowale, nauczyciele, lekarze, bogacze, panicze), zakończone na -ec przyjmują końcówkę –y (chłopcy, zawodowcy, ale ojcowie). Możliwe są też formy podwójne (burmistrzowie/burmistrze). Wyjątkowe formy mają rzeczowniki brat, ksiądz – bracia, księża. Osobny typ stanowią rzeczowniki deprecjatywne z końcówką –y (bachory, bałamuty, draby, lumpy, łobuzy,

ancymonki, podrzutki; z formami podwójnymi typu nastolatki/nastolatkowie i z możliwością tworzenia form deprecjatywnych od innych rzeczowników: profesorowie/profesory, doktorzy/ doktory, redaktorzy/redaktory itp.) (Turska 1953; Saloni 1978, 1988).

9.2. Typ z końcówką M. l. poj. –a

Rzeczowniki z końcówką -a w M. l. poj., potwierdzone licznymi derywatami typu slawista, mają zróżnicowaną odmianę. W l. poj. tworzą formy zgodne ze wzorami odmiany rzeczowników żeńskich (z synkretyzmem Ms. = C.: poeta – poecie, slawista – slawiście), zgodnie z właściwościami wygłosu tematów (z tematem alternującym: poeta – poety, poecie, poetę, poetą, poeto oraz ze stałym tematem w odmianie: radca – radcy, radcy, radcę, radcą, radco). W l. mn. odmieniają się analogicznie jak typowe męsko-osobowe, z synkretyzmem B. = D.

(ponadto W. = M.). W M. możliwe są formy z czterema szeregami końcówek (poeci, koledzy, starostowie, woźnice). Rzeczowniki deprecjatywne mają końcówkę -y/-i (golibroda – golibrody, burczymucha – burczymuchy, hulaka – hulaki, łamaga – łamagi) oraz –e (pijanica – pijanice). W dopełniaczu większość ma końcówkę -ów (poetów, kolegów, woźniców), niektóre miękkotematowe mogą mieć -i (cieśli/rzad. cieślów). Wyjątkową formę ma rzeczownik mężczyzna – mężczyzn. Rzeczowniki sędzia, hrabia (margrabia, burgrabia) w l. poj. odmieniają się według wzorów mieszanych (przymiotnikowego hrabiego, hrabiemu, ale hrabią; sędziego, sędziemu i sędzią/sędzim; w l. mn. hrabiowie, sędziowie…). Swoistą odmianę ma książę (według wzoru nijakiego, jednak B. l. poj. księcia, B. l. mn. książąt). Według tych wzorów odmieniają się też nazwiska typu Zięba, Wiecha, Myszka, Macuga (Zięby, Wiechy, Myszki, Macugi; Ziębowie, Wiechowie, Myszkowie, Macugowie).

9.3. Typ z końcówką M. l. poj. –o

Rzeczowniki z końcówką –o są dość zróżnicowane pod względem odmiany. Rzeczowniki pospolite twardotematowe jak maestro odmieniają się według wzoru rzeczownikowego (maestra, o maestrze, maestro!), miękkotematowe jak impresario, macho, i z wygłosową tylnojęzykową jak hidalgo, a także niezbyt liczne formacje nacechowane i spieszczenia rzeczowników pospolitych (dziadzio, stryjcio, wujcio; dziadunio, księżunio) oraz imion (Fredzio, Józio, Wiesio, Włodzio, Maćko, Zbyszko) odmieniają się podobnie, ale różnią się formami Ms., W.: dziadziu, wujciu, Józiu, Zbyszku; impresariu, hidalgu, W., impresario, hidalgo. Rzeczowniki rębajło, strachajło i nazwiska twardotematowe typu Fredro, Jagiełło, Piejko odmieniają się w l. poj. jak rzeczowniki żeńskie (Fredry, o Fredrze; Jagiełły, o Jagielle; Piejki, o Piejce), obce nazwiska twardotematowe jak Ariosto, Canaletto, Picasso odmieniają się według wzoru męskiego (Ariosta, o Arioście, Canaletta, o Canaletcie, Picassa, o Picassie), obce nazwiska miękkotematowe jak Davičo, Donatello odmieniają się podobnie, ale w Ms. mają formę z końcówką –u (Daviča, o Daviču, Donatella, o Donatellu). Brak jednomyślności co do odmiany nazwisk typu Bunio, Puzio, Trapszo. Według „Morfologii” (Orzechowska 1984, 1999) i Henryka Wróbla (2002) rzeczowniki w l. poj. mają odmianę z synkretycznymi formami D., C., Ms. Buni, Puzi, Trapszy. Zgodnie z ustaleniami onomastów (Cieślikowa red. 2002) nazwiska typu Bunio, Puzio, Cyzio mogą mieć formy oboczne: Buni, Puzi, Cyzi/Bunia, Puzia, Cyzia.

Końcówki rzeczowników męskich żywotnych

M. Ø, -o

bizon, dzik, koń, jeż, piesio

D. -a (-u)

bizona, dzika, konia, jeża, piesia, wołu

C. -owi, -u

bizonowi, dzikowi, koniowi, jeżowi, piesiowi, kotu

B. -a, -u

bizona, dzika, konia, jeża, piesia, kota, wołu

N. -em

bizonem, dzikiem, koniem, jeżem, piesiem, kotem, wołem

Ms. -e, -u

bizonie, kocie, dziku, koniu, jeżu, piesiu

W. -e

bizonie, kocie, dziku, koniu, jeżu, piesiu

M. -y, -e

bizony, koty, dziki, konie, jeże, piesie

D. -ów, -i, -y

bizonów, kotów, dzików, piesiów, koni, jeży, kręgowców

C. -om

bizonom, kotom, dzikom, piesiom, koniom, jeżom

B. -y, -i, -e

bizony, koty, dziki, konie, piesie, jeże

N. -ami, -mi

bizonami, kotami, dzikami, piesiami, jeżami, końmi

Ms. -ach

bizonach, kotach, dzikach, piesiach, jeżach, koniach

W. -y, -i, -e

bizony, koty, dziki, piesie, jeże, konie

Podstawę wyodrębnienia wzorów odmiany rzeczowników męsko-żywotnych stanowią końcówki M. l. poj. (Ø, -o), w drugiej kolejności wygłos tematu (rzeczowniki twardotematowe – miękkotematowe; wśród twardotematowych – rzeczowniki z wygłosem na spółgłoski tylnojęzykowe i pozostałe, wśród miękkotematowych – rzeczowniki z wygłosem na spółgłoski fonetycznie oraz funkcjonalnie miękkie). Ponadto są rzeczowniki o formach swoistych. Cechą kategorialną rzeczowników męsko-żywotnych jest synkretyzm B. = D. l. poj. i M. = B. (= W.) l. mn.

9.4. Inne końcówki z uwzględnieniem rodzaju

Typową końcówką M. l. poj. jest końcówka zerowa, końcówkę -o mają nieliczne miękkotematowe spieszczenia (piesio). W D. = B. l. poj. podstawową końcówką jest -a (bociana; wyjątki bawołu, wołu). W C. l. poj. regularną końcówką jest –owi (bizonowi; wyjątki leksykalne kotu, psu). W Ms. = W. l. poj. rzeczowniki miękkotematowe oraz zakończone na spółgłoski tylno językowe mają końcówkę -u (słoniu, piesiu, dziku), twardotematowe mają końcówkę -e (bocianie). M. = B. l. mn. rzeczowników o wygłosie na spółgłoski tylnojęzykowe zwarte ma końcówkę –i (dziki), inne twardotematowe mają końcówkę –y (bizony, wałachy), miękkotematowe –e (słonie, jeże). D. l. mn. twardotematowych oraz o wygłosie –ec ma końcówkę

-ów (bizonów, padalców), o wygłosie na funkcjonalnie miękką końcówkę –y (jeży), pozostałe miękkotematowe mają końcówkę -i (słoni). W N. l. mn. typową końcówką jest –ami (kotami, dzikami; wyjątek końmi). Synkretyzmy typowe dla rzeczowników męsko-żywotnych mają niektóre grupy rzeczowników nieżywotnych (nazwy wyrobów przemysłowych, marek samochodów, papierosów, walut, gier, grzybów, tańców: poloneza, sporta, dolara, palanta, pokera,

borowika, oberka, chodzonego), w opisach traktowanych jako gramatycznie żywotne lub jako grupa rzeczowników nieżywotnych o wyjątkowej formie B. l. poj. Nazwy obcego pochodzenia o nietypowym zakończeniu są nieodmienne (nandu, okapi).

Końcówki rzeczowników męsko-nieżywotnych

M. -y, -i

taran, płot, pilnik, fajans, koc, koszt

D. -a, -u

tarana, pilnika, koca, płotu, fajansu, kosztu

C. -owi

taranowi, pilnikowi, kocowi, fajansowi, kosztowi, płotowi

B. Ø

taran, pilnik, płot, koc, fajans, koszt

N. -em

taranem, pilnikiem, płotem, kocem, fajansem, kosztem

Ms. -e, -u

taranie, płocie, fajansie, koszcie, pilniku, kocu

W. -e, -u

taranie, płocie, fajansie, koszcie, pilniku, kocu

M. -y, -i, -e, -a

tarany, płoty, pilniki, koce, fajanse, koszta

D. -ów, -y, -i

taranów, pilników, koców, fajansów, talerzy, żurnali,

C. -om

taranom, kocom, fajansom, talerzom, żurnalom

B. -y, -i, -e, -a

tarany, płoty, pilniki, koce, fajanse, koszta

N. -ami, -mi

taranami, pilnikami, kocami, kosztami, pieniędzmi

Ms. -ach

taranach, płotach, pilnikach, kocach, fajansach, kosztach

W. -y, -i, -e, -a

tarany, płoty, pilniki, koce, fajanse, koszta

Cechą wyróżniającą fleksję rzeczowników męskich nieżywotnych jest synkretyzm

B. = M. w l. poj. oraz M. = B. = W. w l. mn. W wewnętrznym podziale na klasy deklinacyjne uwzględnia się końcówki M. l. poj., w dalszej kolejności fonologiczny wygłos tematu. Rzeczowniki nieżywotne w M. l. poj. mają dwie końcówki: Ø, -o o wyraźnej repartycji – końcówka –o występuje w niewielkiej grupie spieszczeń miękkotematowych typu brzusio, końcówkę zerową mają rzeczowniki o zróżnicowanym wygłosie tematu. Formy D. l. poj. mogą mieć końcówkę -a lub –u. Za neutralną uważana jest końcówka –u (wrzosu, maku, strachu, żalu, bagażu), natomiast końcówkę -a (pasa, koka, pecha, szala, rogala) traktuje się za nacechowaną, co wynika z faktu, że końcówka –a w tej samej funkcji występuje w rzeczownikach osobowych i żywotnych (Wróbel 2001: 105). Trudno określić warunki repartycji tych końcówek, zwykle wymienia się grupy leksemów, którym przysługuje jedna z nich (por. nazwy narzędzi, części cała, miar: pilnika, brzucha, miesiąca, metra, grama, obok podwójnych typu buldeneża/buldeneżu). Zróżnicowane są formy Ms. l. poj. Rzeczowniki twardotematowe łączą się z końcówką –e (pasie, wrzosie, płocie, lodzie, locie), rzeczowniki zakończone na spółgłoski tylnojęzykowe oraz miękkie przybierają końcówkę –u (o maku, koku, stogu, pechu, w styczniu, w szalu, w płaszczu, na kocu, wyjątkowo w domu). W M. l. mn. rzeczowniki twardotematowe mają końcówkę –y (pasy, płoty, lody, loty, parchy), z wyjątkiem rzeczowników z wygłosem tematu na tylnojęzykowe zwarte (budynki, parki, rogi, kręgi). Rzeczowniki miękkotematowe łączą się z końcówką –e (cienie, pnie, liście, szale, płaszcze, bagaże; wyjątkowo też awanse, kwadranse). Wyjątkowa jest też forma dni obok typowej dnie. W D. l. mn. regularna jest końcówka -ów możliwa po tematach o różnym wygłosie (pasów, płotów, lodów, lotów, torów, parków, rogów, mchów, szalów, bólów, kijów). Po tematach miękkich częsta jest końcówka -i/-y (cieni, dni, liści, gwoździ; kaloszy, kałamarzy; budyni/budyniów, skeczy/skeczów, czynszy/czynszów, meczów/meczy). W N. l. mn. wyjątkową, ale znaną z innych typów rzeczowników miękkotematowych, końcówkę –mi mają rzeczowniki liście, pieniądze – liśćmi, pieniędzmi. Rzeczownik tydzień tworzy formy z regularnymi końcówkami od tematu

częściowo supletywnego (tygodnia, tygodnie, tygodni).

Końcówki rzeczowników żeńskich

M. -a, -i, Ø

rana, mąka, praca, niania, radczyni, baśń, pieśń

D. -y, -i

rany, mąki, pracy, niani, radczyni, baśni, pieśni

C. -e, -y -i

ranie, mące, pracy, niani, radczyni, baśni, pieśni

B. -ę, Ø

ranę, mąkę, pracę, nianię, radczynię, baśń, pieśń

N. -ą

raną, mąką, pracą, nianią, radczynią, baśnią, pieśnią

Ms. -e, -y, -i

ranie, mące, pracy, niani, radczyni, baśni, pieśni

W. -o, -u, -i

rano, mąko, praco, nianiu, radczyni, baśni, pieśni

M. -y, -i, -e

rany, mąki, prace, nianie, radczynie, baśnie, pieśni

D. Ø, -i, -y

ran, mąk, prac, niań, radczyń, baśni, pieśni, obroży

C. -om

ranom, mąkom, nianiom, radczyniom, baśniom, pieśniom

B. -y, -i, -e

rany, mąki, prace, nianie, radczynie, baśnie, pieśni

N. -ami, -mi

ranami, mąkami, nianiami, radczyniami, baśniami, kośćmi

Ms. -ach

ranach, mąkach, nianiach, radczyniach, baśniach, pieśniach

W. -y, -i, -e

rany, mąki, prace, nianie, radczynie, baśnie, pieśni

Do deklinacji żeńskiej należą rzeczowniki o trzech różnych końcówkach M. l. poj.: –a,

-i, Ø. W gramatykach zwykle bywa to podstawą do wyodrębnienia dwóch deklinacji: samogłoskowej (-a, -i) i spółgłoskowej (z końcówką zerową). Ustalenie wzorów odmiany opiera się na charakterystyce wygłosu tematów. Linia podziału przebiega przez rzeczowniki z końcówką -a: rzeczowniki twardotematowe (rada, rana, rasa) i miękkotematowe (myjnia, radczyni, baśń, pieśń). Odmianę rzeczowników żeńskich charakteryzują zróżnicowane typy synkretyzmów. Dla tematów samogłoskowych charakterystyczny jest synkretyzm Ms. l. poj. = C. (formy dla obu przypadków radzie, ranie, rasie). W typie odmiany radczyni w l. poj. są tylko trzy formy: M., D., C., Ms., W. radczyni, B. radczynię, N. radczynią. W typie spółgłoskowym synkretyczne są B. l. poj. = M. l. poj. (baśn, pieśń). W l. mn. synkretyczne są M. = B. = W. (baśnie; pieśni).

W odmianie rzeczowników twardotematowych zróżnicowanie końcówek jest w D. l. poj. oraz w M. = B. = W. l. mn.: po spółgłoskach tylnojęzykowych zwartych jest końcówka –i (walki, drogi), po innych – końcówka –y (rady, rany, rasy; kaszy, gaży, pracy, wiedzy). W rzeczownikach miękkotematowych na –a synkretyczne w l. poj. są Ms. = C. = D. (myjnia – myjni). Odmienne od reszty są też formy W. spieszczeń (babcia – babciu, ciocia – ciociu, niania – nianiu, wnusia – wnusiu). W odróżnieniu od rzeczowników twardotematowych w M. l. mn. większości miękkotematowych występuje końcówka -e (myjnie, klisze, boginie), natomiast w typie pieśń – końcówka –i (pieśni). Niektóre rzeczowniki mogą urabiać formę M. l. mn. według obu wzorów (baśń – baśnie/baśni, postać – postaci/postacie, wieś – wsie/wsi). Końcówkę –e mają również zapożyczone rzeczowniki twardotematowe zakończone na –ansa (anse, szanse). Niektóre rzeczowniki miękkotematowe mogą mieć podwójne formy w D. l. mn. czytelnia – czytelni/czytelń, kopalnia – kopalń/kopalni, kawiarnia – kawiarni/kawiarń. Pojedyncze rzeczowniki mają oboczne formy N. l. mn.: dłonie – dłoniami/dłońmi, ale tylko kości – kośćmi

(por. jednak dobry z kościami). Nieregularne formy ma rzeczownik ręka – ręce, ręku, rękoma.

Końcówki rzeczowników nijakich

M. -o, -e, -ę, -um

błoto, płuco, pole, orędzie, jagnię, znamię, liceum

D. -a, -um

błota, płuca, orędzia, pisklęcia, znamienia, liceum

C. -u, -um

błotu, płucu, orędziu, pisklęciu, znamieniu, liceum

B. -o, -e, -ę, -um

błoto, płuco, orędzie, pisklę, znamię, liceum

N. -em, -um

błotem, płucem, orędziem, pisklęciem, znamieniem, liceum

Ms. -e, -u, -um

błocie, płucu, orędziu, pisklęciu, znamieniu, liceum

W. -o, -e, -ę, -um

błoto, płuco, orędzie, pisklę, znamię, liceum

M. -a

błota, płuca, orędzia, pisklęta, znamiona, licea

D. Ø, -i, -y, -ów

błot, płuc, orędzi, poddaszy, piskląt, znamion, liceów

C. -om

błotom, płucom, orędziom, poddaszom, pisklętom, znamionom, liceom

B. -a

błota, płuca, orędzia, poddasza, pisklęta, znamiona, licea

N. -ami

błotami, płucami, orędziami, poddaszami, pisklętami, znamionami, liceami

Ms. -ach

błotach, płucach, orędziach, poddaszach, pisklętach, znamionach, liceach

W. -a

błota, płuca, orędzia, poddasza, pisklęta, znamiona, licea

Odmiana rzeczowników nijakich charakteryzuje się synkretyzmem M. = B. = W. w obu liczbach. W M. l. poj. mają trzy końcówki: -o, -e, -ę oraz –um. Końcówka –o nie występuje po tematach fonetycznie miękkich (bielmo, stado, błoto, awizo, kolano, jezioro, masło, jajko, embargo), końcówka -e nie występuje po tematach twardych (zdanie, orędzie, pole, morze, orędzie, faksymile, regale, ale andante). Końcówka -ę właściwa jest tylko formom M. l. poj. rzeczowników o specyficznej odmianie, której swoistość polega na tworzeniu form od trzech różnych tematów. Jedną grupę tworzą rzeczowniki w większości nazywające istoty nied orosłe (dziewczę, niemowlę, kurczę, pisklę), które w przypadkach zależnych mają rozszerzenie tematu w l. poj. o –ęć- (niemowlęcia, kurczęcia, pisklęcia), natomiast w l. mn. rozszerzenie tematu ma postać –ęt- we wszystkich przypadkach z wyjątkiem D. (niemowlęta, kurczęta, pisklęta/ niemowląt, kurcząt, piskląt). Drugą grupę tworzą rzeczowniki o podobnych właściwościach, w przypadkach zależnych l. poj. mają temat rozszerzony o –eń– (imienia, plemienia, znamienia), w l. mn. we wszystkich przypadkach rozszerzenie ma postać –on– (imiona, plemiona, znamiona). W odróżnieniu od poprzedniej jest to grupa zamknięta dających się wyliczyć leksemów (brzemię, ciemię, imię, plemię, przedramię, ramię, siemię, strzemię, ślemię, wymię, znamię). Swoiście zachowują się też rzeczowniki obcego pochodzenia typu faksymile, regale: w l. poj. raczej nieodmienne, w l. mn. tworzą formy od tematu rozszerzonego (z regularną końcówką mianownika –a): faksymilia, regalia; D. faksymiliów, regaliów. Rzeczowniki typu archiwum, liceum w l. poj. się nie odmieniają, w l. mn. tworzą formy od postaci skróconej (archiwa, licea).

Odmiana rzeczowników nijakich w l. poj. ma dość stabilną strukturę, zróżnicowanie końcówek jest tylko w Ms. Końcówka –u występuje po tematach miękkich i zakończonych spółgłoską tylnojęzykową (polu, orędziu, jajku, echu). Pozostałe rzeczowniki mają w Ms. końcówkę –e (w błocie, stadzie). W l. mn. zróżnicowane są formy dopełniacza. Typowa jest końcówka zerowa (błot, płuc, kurcząt, znamion). Rzeczowniki miękkotematowe mogą też tworzyć formy D. za pomocą końcówki –i (narzędzi, orędzi) oraz -y, jeśli w wygłosie są spółgłoski funkcjonalnie miękkie (poddaszy, wybrzeży), możliwe są także oboczności: bożyszczy/

bożyszcz. W typie liceum forma dopełniacza ma końcówkę –ów (liceów, archiwów), podobnie jak i niektóre inne zapożyczenia: awizów, faksymiliów, regaliów. Swoistą odmianę mają rzeczowniki oko, ucho w znaczeniu ‘organ zmysłu’ – w l. mn. urabiają formy od morfologicznego

wariantu tematu: oczy, uszy, D. oczu/rzad. ócz, N. oczami/oczyma; D. uszu/uszów, N. uszami/ uszyma. Według wzorów przymiotnikowych odmieniają się rzeczowniki typu czesne, drogowe, frycowe, znaleźne oraz nazwy własne, jak: Chyżne, Hrebenne, Jedwabne, Kolonowskie, Małe Ciche, Mokre, Widne, Zakopane, Zaryte, Zawadzkie.

Pluralia tantum (typy fleksyjne)

Ia: -y, -i/-ów

antypody, flaki/antypodów, flaków

Ib: -y, -i/Ø

chrzciny, łazanki/chrzcin, łazanek

Ic: –i/-i

drzwi, drzwi

IIa: –e/-ów

auspicje, auspicjów

IIb: -e/Ø

nożyce, nożyc

IIc: –e/-y/-i

drożdże, konopie/drożdży, konopi

IIIa: –a/-ów

militaria, militariów

IIIb: –a/Ø

usta, ust

IIIc: –a/-y, -i

przestworza, odrzwia/przestworzy, odrzwi

O wyodrębnieniu pluraliów tantum w osobne paradygmaty zadecydował fakt, że w ramach paradygmatyki zaproponowanej w „żółtej” „Morfologii” (Orzechowska 1984) nie było możliwe przypisanie ich do paradygmatów w sposób jednoznaczny. Do ustalenia wzorów zostały wykorzystane dwa kryteria: +/- osobowość oraz zespół końcówek mianownika i dopełniacza. O podziale na trzy klasy rzeczowników nieosobowych zadecydowała końcówka mianownika -y, -e, -a. O wewnętrznym zróżnicowaniu na typy rozstrzygnęło wystąpienie jednej z trzech możliwych końcówek dopełniacza. Wariancja końcówek -y/-i tak w mianowniku (klasy Ia–Ic), jak w dopełniaczu (klasa IIIc) uwarunkowana jest wygłosem tematu (po twardych i funkcjonalnie miękkich końcówka –y, po miękkich i tylnojęzykowych zwartych –i). Niektóre z leksemów mogą tworzyć formy według dwóch wzorów (autosanie – autosań/autosani, chaszcze – chaszczy/chaszczów, kleszcze – kleszczy/kleszczów, dyby – dybów/dyb, frywolitki – frywolitek/frywolitków). Licznie potwierdzone są te typy w nazwach miejscowych: Brody – Brodów; Nowiny – Nowin; Katowice – Katowic; Łaziska – Łazisk. Rzeczowniki męskoosobowe stanowią nieliczną, wewnętrznie zróżnicowaną grupę: rodzice – rodziców, ludkowie – ludków,

ludzie – ludzi, nowożeńcy – nowożeńców, ludziska – ludzisków, syntaktyczne pluralia dyrektorostwo, państwo oraz pluralia o odmianie przymiotnikowej starożytni, wszyscy. Jak przymiotniki odmieniają się też pospolite pluralia tantum, rzadziej nazwy własne (dane – danych, drobne – drobnych, współrzędne (geograficzne) – współrzędnych; Końskie, Końskich) (Friedelówna 1968; Orzechowska 1999; Wróbel 2001; Kowalik 2002; Zaron 2004: 75–80; Stefańczyk 2007: 39–43).

10. Przymiotnik

Zgodnie z ustaleniami R. Laskowskiego (1984: 32, 35–36) przymiotnik jest leksemem, jest członem zależnym w wyrażeniu zdaniowym, jest składnikiem grupy imiennej z jednostronną determinacją gramatyczną członu głównego. Przymiotnikom właściwe są trzy kategorie morfologiczne: przypadek, liczba i rodzaj. Wykładnikami tych kategorii są końcówki fleksyjne. Przymiotnik jako zwykle prepozycjonalny określnik członu głównego (przydawka) pozostaje z nim w składni zgody. Wtórnie może być użyty w funkcji predykatywnej (orzecznik). W nowszych opracowaniach klasa przymiotników obejmuje tradycyjne przymiotniki nazywające cechy obiektów (obcy), zaimki przymiotne (czyj), liczebniki porządkowe (drugi), wielokrotne (dwukrotny), wielorakie (dwojaki), mnożne (podwójny), imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne (palący, palony) (por. Wróbel 2001).

Według wzorów przymiotnikowych odmieniają się też rzeczowniki pospolite (myśliwy, oskarżony, służący; przewodnicząca, prosta; czesne), nazwy własne, w tym imiona, nazwiska, przydomki, nazwy miejscowe (Antoni, Marceli; Wojski, Vivaldi; Kusy; Raczyńska, Ziębowa; Biała, Sucha, Kolbuszowa; Zakopane, Zawadzkie, Małe Ciche, Rzeszowskie). Pewna grupa przymiotników nie podlega odmianie, jako określniki członu głównego występują w jego postpozycji (fryzura afro, szalik bordo, lila, spódnica maxi, midi, mini, por. apozycyjne terminy z przymiotnikami odmiennymi: ara zielona, bocian biały, kakadu różowa, wrona siwa).

10.1. Paradygmat przymiotnika

Na paradygmat funkcjonalny przymiotnika (zob. też Saloni 1992b: 215–228) składa się 56 potencjalnie możliwych form, tworzących – zróżnicowane ze względu na rodzaj – cztery szeregi form w l. poj. i dwa – w l. mn. (7 przypadków x 2 liczby x 4 rodzaje = 56). W praktyce z uwagi na synkretyzmy form przypadkowych i synkretyzmy międzyrodzajowe paradygmat leksemu przymiotnikowego obsługuje 10–11 różnych form (głupi, głupiego, głupiemu, głupim, głupia, głupiej, głupią, głupie, głupich, głupimi / stary, starego, staremu, starym, stara, starej, starą, stare, starzy, starych, starymi). Z punktu widzenia odmiany istotne są różnice w M. l. poj. rodzaju męskiego – formy z końcówką -y/-i oraz Ø (obcy/tani // sam); w M. l. poj. r.n.: przymiotniki z końcówką –o/-e (samo // obce, tanie), w charakterystyce wygłosu tematu – przymiotniki twardotematowe / przymiotniki miękkotematowe. Ponadto „wszystkie leksemy przymiotnikowe mają kategorię fleksyjną deprecjatywności”, obok dobrzy doktorzy „użyć można słowa typu dobre doktory” (Saloni 1992: 224).

11. Paradygmatyka

Przymiotniki miękkotematowe

r.m-żyw.

r.m.-nieżyw.

r.ż.

r.nij.

r.m-os.

r.niem.-mos.

głupi

głupia

głupie

głupi

głupie

głupiego

głupiej

głupiego

głupich

głupiemu

głupiej

głupiemu

głupim

głupiego

głupi

głupią

głupie

głupich

głupie

głupim

głupią

głupim

głupimi

Ms.

głupim

głupiej

głupim

głupich

głupi

głupia

głupie

głupi

głupie

Przymiotniki twardotematowe

r.m-żyw.

r.m.-nieżyw.

r.ż.

r.nij.

r.m-os.

r.niem.-mos.

stary

stara

stare

starzy

stare

starego

starej

starego

starych

staremu

starej

staremu

starym

starego

starą

stare

starych

stare

starym

starą

starym

starymi

Ms.

starym

starej

starym

starych

stare

stary

stara

stare

starzy

stare

Typy fleksyjne wyodrębnia się ze względu na charakter końcówki M. l. poj.: typ z końcówką –y/-i oraz typ z końcówką Ø. W klasyfikacji typów na podtypy wykorzystuje się charakter wygłosu tematu: przymiotniki twardotematowe/przymiotniki miękkotematowe. Ze

względu na alternacje niektórych spółgłosek funkcjonalnie miękkich na fonetycznie miękkie (pieszy – piesi, pierwszy – pierwsi, lepszy – lepsi, duży – duzi) wydaje się, że w klasyfikacji typów na podtypy właściwsze byłoby przyjęcie ogólniejszego kryterium, bez specyfikacji klas głosek – tematy alternujące/niealternujące (Kowalik 1995: 42). Uwzględnienie łącznie

wymienionych wyżej kryteriów (końcówka niezerowa/zerowa, temat alternujący/niealternujący, M. l. poj. m. –y/-i, M. l. poj. n. –e/-o, M. l. mn. os. -i/-y) umożliwia podział przymiotni-

ków polskich na 9 klas (DOBRY, PIĘKNY, WIELKI, OBCY, TANI, SAM, WSZYSTEK, ŻADEN, CZYJ). Uwidacznia się tu niemal równowaga typów fleksyjnych o końcówce zerowej i niezerowej, podobne proporcje są w rozkładzie typów pod względem końcówek -i/-y M. l. mn. Dwukrotnie liczniejsze są typy z tematami alternującymi. W typie DOBRY funkcję wykładnika formy M. l. mn. pełni alternacja. Zdecydowanie przeważają typy z końcówką M. l. poj. n. –e (Kowalik 1995: 42; zob. też Wróbel 2001: 125–126).

Opis fleksji poza wzorami odmiany obejmuje typy synkretyzmów oraz charakterystykę wymian morfonologicznych – spółgłoskowych i samogłoskowych. Synkretyzmy uwarunkowane kategorią rodzaju obejmują w l. poj. B. = D. w wypadku rodzaju męsko-żywotnego, B. = M. w wypadku rodzaju męskiego nieżywotnego, M. = B. = W. w rodzaju nijakim, Ms. = C. w rodzaju żeńskim; w liczbie mnogiej B. = D. w formach męsko-osobowych, B. = M. w formach niemęsko-osobowych.

Alternacje spółgłoskowe zachodzą przed końcówkami -i/-y, charakter wymian zależy od typu wygłosu podstawy: temat twardy : temat miękki (młody – młodzi, łysy – łysi, czysty – czy-

ści, wyniosły – wyniośli, zły – źli), temat twardy : temat funkcjonalnie miękki: (stary – starzy, wielka – wielcy, uboga – ubodzy), temat funkcjonalnie miękki : temat miękki: (wasz – wasi, pierwszy – pierwsi, starszy – starsi). Poza alternacjami regularnymi są też możliwe wymiany wyjątkowe (duży – duzi obok boży). Alternacje samogłoskowe mogą być uwarunkowane wymianami spółgłoskowymi (regularnie w formacjach imiesłowowych: chwalony – chwaleni, rodzony – rodzeni, zaproszony – zaproszeni, sporadycznie w innych tematach: wesoły – weseli, zielony – zieloni/zieleni, ale tylko czerwony – czerwoni). Przed końcówką zerową możliwa jest alternacja o – u (ó) (wesoły – wesół, zdrowy – zdrów, owa – ów, moja – mój, swoja – swój) oraz Ø – e (godna – godzien, pewna – pewien, żadna – żaden, wszystka – wszystek).

Swoistą odmianę, z fleksją wewnętrzną (Saloni 1992b: 226), mają leksemy czyjś, jakiś, czyjkolwiek, jakikolwiek, któryś, którykolwiek – końcówki fleksyjne występują przed afiksami (postfiksami) -ś, -kolwiek (czyjegoś, czyjemuś…, czyjegokolwiek czyjemukolwiek…). Przymiotniki mój, twój swój oraz wszystek mają też formy ściągnięte (mego, twego, swego; wszego (jw.)).

W większości podręczników gramatyki opis fleksji przymiotnikowej obejmuje też stopniowanie (Małecki 1915; Tokarski 1976; Szupryczyńska 1981; Laskowski 1984a; Kaleta 1995; Nagórko 1998; Strutyński 1999), co jest zgodne z tezą J. Kuryłowicza, że „Kategorie, których zakres rozciąga się na całe części mowy, jak kategoria przypadku (dla rzeczownika), kategoria czasu (dla czasownika), kategoria stopnia (dla przymiotnika), uważane być mogą za stanowiące najważniejszy składnik budowy gramatycznej języka. Stanowią one trzon całej gramatyki opisowej…]” (Kuryłowicz 1987: 120). W niektórych ujęciach stopniowanie względne z uwagi na charakter wykładników i samodzielność leksykalno-gramatyczną form stopnia wyższego i najwyższego traktowane jest expressis verbis jako proces słowotwórczy (Klemensiewicz 1962: 55–56; Szupryczyńska 1981; Nagórko 1998) i włączane jest do słowotwórstwa (Wróbel 2001: 200–201).

12. Zaimek

W opinii językoznawców spośród części mowy opis zaimka nastręcza najwięcej problemów (por. Jodłowski 1973: 9), mimo że „[…] obecność zaimków w systemie gramatycznym i w słownictwie jest zjawiskiem wspólnym dla wszystkich języków naturalnych” (Pisarkowa 1969: 7). Kluczowa dla charakterystyki okazała się obserwacja, że zaimek jest kategorią poprzeczną, „przechodzącą wszerz przez inne kategorie, jak rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik” (Jodłowski 1971: 74). W tradycyjnych ujęciach zaimek wydzielany jest jako odrębna klasa leksemów o zróżnicowanej semantyce i szczególnych właściwościach gramatycznych. Definiowany jest jako klasa wyrazów, których funkcja polega na wskazywaniu określonych elementów w konkretnym tekście lub na wskazywaniu elementów świata spoza tekstu. Z uwagi na funkcje składniowe dzieli się je na rzeczowne (kto, co), przymiotne (taki) i przysłowne (tu, tak). Zaimki rzeczowne (Saloni 1981) i przymiotne są odmienne, przysłowne są nieodmienne. Ze względu na znaczenie wyodrębnia się kilka klas: zaimki osobowe (ja, ty, my, wy, on); zaimek zwrotny się, zaimki pytajne (kto, co), zaimki nieokreślone (ktoś, ktokolwiek, coś, cokolwiek), zaimki przeczące (nikt, nic). Zaimkom przysługują cztery kategorie: przypadek, liczba, rodzaj i osoba, lecz w różnym zakresie: kategoria przypadka przysługuje zaimkom osobowym, zwrotnemu się, nieokreślonym i zaprzeczonym, kategoria liczby i rodzaju tylko zaimkowi on (ona, ono, oni, one); kategoria rodzaju jest nierelewantna dla ja, ty, my, wy, dla zaimka się relewantna jest tylko kategoria przypadka. Odmianę cechuje znaczne zróżnicowanie form, obecność form równoległych, kumulacja funkcji leksykalnej i gramatycznej.

13. Paradygmatyka

13.1. Zaimki osobowe

mnie, mię

ciebie, cię

nas

was

mnie, mi

tobie, ci

nam

wam

mnie, mię

ciebie, cię

nas

was

mną

tobą

nami

wami

Ms.

mnie

tobie

nas

was

–

Zaimki ja, ty, my, wy są bezrodzajowe, odmieniają się przez przypadki, nie odmieniają się przez liczby, ja, ty są singulariami tantum; my, wy są pluraliami tantum. „Ich odmiana […] odznacza się supletywizmem i skrajną fuzyjnością” (Nagórko 1998: 139). Ponadto odmianę zaimków ja, ty cechuje obecność form równoległych, dłuższych, które występują na początku wypowiedzenia, po przyimku lub gdy pada na nie akcent oraz form krótszych – enklitycznych, traktowanych jako „warianty pozycyjne odpowiednich form ortotonicznych” (Laskowski 1984a: 279). Formy wołacza (apele) występują tylko w odmianie zaimków ty, wy.

13.2. Zaimek zwrotny

Zaimek zwrotny się z powodu braku formy mianownika uważany jest za defektywny. Odmienia się podobnie: D. siebie, się, C. sobie, B. siebie, się, N. sobą, Ms. sobie. W D. i B. ma formy równoległe – forma krótsza jest enklityczna. Wspominana w niektórych opracowaniach forma celownika se kwalifikowana była jako błędna (Klemensiewicz 1962), w nowszych podręcznikach, jeśli bywa przytaczana, traktowana jest jako potoczna (Strutyński 1999; Wróbel 2001).

13.3. Zaimki anaforyczne (zaimki 3. os.)

Do klasy zaimków anaforycznych należą on, ona, ono, odmienne przez przypadki i liczby według wzoru przymiotnikowego.

ona

ono

oni

one

jego, niego, go

jej, niej

jego, niego, go

ich, nich

jemu, niemu, mu

jej, niej

jemu, niemu, mu

im, nim

jego, niego, go

ją, nią

je, nie

ich, nich

je, nie

nim

nią

nim

nimi

Ms.

nim

niej

nim

nich

Odmianę cechuje znaczne zróżnicowanie form – poza M., N., Ms. obecność dwóch i trzech form: w odmianie wszystkich zaimków formy z nagłosowym ń- dla używanych po przyimku lub j– (dla niego, dla niej, dla nich/jego, jej); w odmianie zaimków on, ono w formach D., C., B. obecność form dłuższych form i krótszych (jego, jemu/go, mu) z repartycją – jak poprzednio – uzależnioną od akcentu: formy krótsze jako nieortotoniczne są enklitykami. Formy N. i Ms. są wyłącznie z nagłosowym ń- (N. niezależnie od kontekstu z nią obok interesować się nią).

13.4. Zaimki pytajno-względne

Zaimki kto, co są singulariami tantum. Temat z nagłosowym kt– występuje tylko w mianowniku. Temat z nagłosowym c– występuje w mianowniku i bierniku. W pozostałych przypadkach występuje cz-. W formach przypadków zależnych zaimki te stanowią wzorzec odmiany dla zaimków nieokreślonych ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, w których odmianie postfiksy -ś,

-kolwiek występują po formie zaimka podstawowego (kogoś, komuś; kogokolwiek, komukolwiek). Podobną odmianę mają zaimki przeczące nikt, nic – nikogo, nikomu; niczego, niczemu).

kto

kogo

czego

komu

czemu

kogo

kim

czym

Ms.

kim

czym

13.5. Zaimki wskazujące

Odrębną grupę stanowią zaimki wskazujące ten, ta, to, taki, które odmieniają się jak przymiotniki, tj. przez przypadki, liczby i rodzaje.

ten

tego

tej

tego

tych

temu

tej

temu

tym

tego

tę

tych

tym

tą

tym

tymi

Ms.

tym

tej

tym

tych

Różnica widoczna jest w formie M. l. poj. rodzaju męskiego, gdzie temat jest rozszerzony o -en i brak typowej dla przymiotników końcówki –y, w formie M. l. poj. rodzaju nijakiego jest końcówka –o oraz w B. l. poj. rodzaju żeńskiego końcówka -ę; forma tą jest akceptowana w odmianie potocznej.

13.6. Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze mój, twój, swój, nasz, wasz również odmieniają się jak przymiotniki, przez przypadki, liczby i rodzaje. Formy M. l. poj. rodzaju męskiego mają końcówkę zerową. Formy M. l. poj. rodzaju nijakiego mają typową dla przymiotników końcówkę -e (moje, twoje, swoje, nasze, wasze miasto). Zaimek swój nie ma formy mianownika (Bobrowski 1991). W odmianie zaimków mój, twój, swój oprócz form regularnych (mojego, twojego, swojego) są formy skrócone: mego, memu, mym, mych, mymi; twego, twemu, twym, twych, twymi; swego, swemu,

swym, swych, swymi; ma, mej, mą, które uważane są za formy nacechowane (podniosłe). Zaimki jego, jej, ich są nieodmienne.

W nowszych ujęciach klasę zaimków albo się ogranicza, albo rezygnując z jej wyodrębniania, włącza się te leksemy do innych części mowy zgodnie z ich semantyczno-fleksyjnymi właściwościami. W schemacie przedstawiającym funkcjonalną klasyfikację leksemów zaproponowaną w „żółtej” gramatyce (Laskowski 1984a: 32) brak zaimka jako odrębnej części mowy. Termin zaimek został użyty do identyfikacji jednej z podklas rzeczowników. W opisie fleksji poszczególnych klas leksemów jest jednak osobny rozdział poświęcony zaimkom (1984: 275–282), rozumianym wąsko, jako klasa jednostek odpowiadająca tradycyjnym zaimkom rzeczownym, będąca podzbiorem leksemów „mających cechy definicyjne rzeczownika, tzn. spełniających funkcję członu głównego grupy imiennej […]”. Charakteryzująca się równocześnie swoistymi cechami, jak „1. niemożność użycia predykatywnego, 2. nieprzyjmowanie określeń atrybutywnych […]” (Laskowski 1984a: 275). W rezultacie klasa zaimków obejmuje pięć klas znaczenio-

wych: zaimki osobowe, zaimek zwrotny, zaimki pytajne, zaimki nieokreślone i zaimki przeczące.

W klasyfikacji leksemów na części mowy opartej na właściwościach gramatycznych brak odrębnej klasy zaimków – leksemy zbieżne z właściwościami rzeczowników (ja, ktoś,

nikt) zaliczone są do rzeczowników, leksemy o fleksji przymiotnikowej – do przymiotników (mój, każdy, jakiś) (Saloni 1974; Wróbel 1996, 2001). We fleksji rzeczownikowej tradycyjne zaimki zachowują pewną autonomię, którą zapewnia terminologia, por. odmiana rzeczowników zaimkowych z klasami: zaimki osobowe, zwrotny i anaforyczne, zaimek wskazujący, zaimki pytajne, nieokreślone i przeczące (por. Wróbel 1996, 2001: 121–123; Laskowski 1999:

136–140; Strutyński 1999: 216–220).

14. Liczebnik

Z przyjętych w „żółtej” gramatyce (Laskowski 1984a) kryteriów podziału leksemów na części mowy wynika, że liczebnik jest leksemem autosyntagmatycznym, jako składnik grupy imiennej jest członem zależnym o dwustronnej determinacji gramatycznej z członem głównym (1984: 32). Inaczej mówiąc, prymarnie pełni funkcję przydawki; wskazuje na liczbę lub kolejność elementów, co w tradycyjnych opisach liczebników jest podstawą ich podziału na ilościowe i porządkowe. Wśród liczebników ilościowych wyróżnia się sześć podklas szczegółowych, w zależności od stopnia dokładności, jakości i zakresu informacji, sposobu liczenia obiektów, ich charakteru:

1. Liczebniki główne – określające ilość liczbami całkowitymi (dwa tygodnie, pięć tomów, dziewięć miesięcy, kilka stron);

2. Liczebniki zbiorowe – określające w liczbach całkowitych ilość obiektów o szczególnych cechach: osoby różnej płci, istoty niedorosłe, obiekty występujące parami, obiekty, których nie używa się w liczbie pojedynczej (dwoje rodziców, troje dzieci, czworo kurcząt, dwoje oczu, dwoje drzwi);

3. Liczebniki ułamkowe – informujące o ilości obiektów w liczbach niecałkowitych

(półtora chleba, półtorej godziny, ćwierć mili);

4. Liczebniki wielokrotne – informujące, ile razy coś się zdarza (dwukrotne szczepienie, wielokrotne wyjazdy);

5. Liczebniki wielorakie – informujące o liczbie odmian, gatunków (dwojakie badanie, wieloraka analiza);

6. Liczebniki mnożne – informujące o ilości jednorodnych części czegoś (podwójna dawka, porcja, warstwa, podwójne koszty).

Z powyższym podziałem krzyżuje się podział na liczebniki określone (informujące ściśle o liczbie lub kolejności obiektów: jeden dzień, dwanaście tygodni) i nieokreślone (informujące

w sposób ogólnikowy: kilka tygodni, kilkanaście dni, parę godzin).

15. Paradygmatyka

Liczebnik jeden oraz liczebniki wielokrotne, wielorakie i mnożne odmieniają się jak przymiotniki. Pozostałe mają swoistą fleksję.

Liczebniki główne odmieniają się według trzech wzorów.

Liczebniki główne

dwaj/dwóch/dwu

dwa

dwie

dwóch/dwu

dwom, dwóm/dwu

dwóch/dwu

dwa

dwie

dwoma

dwiema, dwoma

Ms.

dwóch/dwu

dwaj/dwóch/dwu

dwa

dwie

W podręcznikach gramatyki dają się zauważyć pewne różnice co do preferencji form równoległych typu dwóch/dwu – w jednych opracowaniach za pierwszoplanowe podawane są formy krótsze (Laskowski 1984; Nagórko 1998; Wróbel 2001), w innych – formy dłuższe (Doroszewski 1952; Klemensiewicz 1962; Tokarski 1973; Karpowicz 1999; Strutyński 1999). Ten drugi wariant zdaje się mieć wcześniejszą dokumentację.

trzej, czterej/trzech czterech

trzy, cztery

trzech, czterech

trzem, czterem

trzech, czterech

trzy, cztery

trzema, czterema

Ms.

trzech, czterech

trzej, czterej/trzech, czterech

trzy, cztery

pięciu, czterystu

pięć, czterysta

pięciu, czterystu

pięć, czterysta

pięciu, czterystu/pięcioma, czterystoma

Ms.

pięciu, czterystu

pięć, czterysta

Pozostałe liczebniki mają zróżnicowane formy M. l. poj. r. nm-os.: jedenaście – dziewiętnaście oraz dwieście mają końcówkę -e, dwadzieścia, trzysta – końcówkę –a, trzydzieści, czterdzieści – końcówkę –i, sto – końcówkę –o. W odmianie liczebników dwadzieścia i dwieście w formie M. l. poj. rodzaju męskoosobowego oraz w formach przypadków zależnych po pierwszym członie pojawia się końcówka –u, wygłos tematu ulega depalatalizacji: dwudziestu, dwustu; dwudziestoma, dwustoma. Odmiana liczebników pięćset do dziewięćset również polega na odmianie członu pierwszego: pięciuset, ośmiuset. Swoistą odmianę mają także liczebniki zbiorowe, odmieniające się jak rzeczowniki rodzaju nijakiego. Formy przypadków zależnych tworzone są od tematu rozszerzonego dwoj-/dwojg-, czwor-/czworg-.

Według wzorów rzeczownikowych męskich odmieniają się tysiąc, milion, miliard. Wzory odmiany rzeczownikowej zachowują wtórne liczebniki typu szereg, masa, moc, część, mnóstwo. Nieodmienne są liczebniki nieokreślone dużo, mało, nieco, trochę (Jadacka 2005: 84).

Liczebniki wielowyrazowe mają zróżnicowaną odmianę, w zasadzie uzależnioną od charakteru składników liczebnika wieloelementowego:

– jeśli w skład wchodzą liczebniki główne, odmianie podlegają wszystkie człony: tysiąc dziewięćset czterdzieści pięć – tysiąca dziewięciuset czterdziestu pięciu widzów lub odmianie podlegają tylko człony oznaczające dziesiątki i jedności: tysiąc dziewięćset czterdziestu pięciu widzów; jeśli członem końcowym jest liczebnik jeden, pozostaje nieodmienny: dwustu dwudziestu jeden pasażerów;

– jeśli ostatnim członem jest liczebnik zbiorowy: sto czterdzieści czworo, w dopełniaczu jest forma stu czterdziestu czworga, w dalszych przypadkach odmienia się człon ostatni: stu czterdziestu czworgu, stu czterdziestu czworgiem;

– w wielowyrazowych liczebnikach porządkowych odmianie podlegają tylko człony wyrażające dziesiątki i jedności: rok tysiąc dziewięćset siedemdziesiąty piąty – od roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego piątego, w roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym piątym.

Pewne problemy sprawiają formy M. l. mn. r. m-os. liczebników porządkowych informujące o kolejności występowania grupy osób typu dziesiąci, jedenaści, dwudzieści. „Oczywiście wszystkie zacytowane formy […] są dziwaczne, o tym jednak decyduje uzus i rządzona przezeń norma […]. W żadnym zaś wypadku nie są to ograniczenia systemowe” (Saloni 1992:

78; zob. też Laskowski 1999c: 341–351; Strutyński 1999: 214–216).

16. Koniugacja

Leksem koniugacja, o łacińskim rodowodzie (coniugatio), notowany jest przez słowniki polszczyzny ogólnej jako termin przeważnie z zakresu czterech dyscyplin naukowych, sygnalizowanych kwalifikatorami: biol., bot., zool. oraz jęz. Termin językoznawczy podawany jest

jako pierwszy (czasem nawet bez kwalifikatora (SWJP)) z definicją znaczenia podstawowego:

„odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony” (USJP, WSJP). Słowniki różnią się w propozycjach wyodrębnienia dodatkowego znaczenia również gramatycznego: „zespół wszystkich form fleksyjnych czasownika” (PSWP, SWJP, USJP) lub „zbiór czasowników odmieniających się w określony sposób według jakiegoś modelu” (WSJP). Podobne rozbieżności dają się zaobserwować w opracowaniach terminologii językoznawczej: EJO poza znaczeniem ‘odmiana…’ podaje ‘także wzór odmiany grupy leksemów koniugujących się’, EJP

‘ogół form fleksyjnych czasownika’, natomiast „Słownik terminologii językoznawczej” znaczenie: „Zespół form fleksyjnych czasownika w danym języku” podaje jako jedyne. Spośród

wymienionych tu źródeł tylko EJO sugeruje relację koniugacji w stosunku do dyscypliny równorzędnej – deklinacji: [koniugacja] „w starożytnej tradycji eur. wyodrębniona jako odmiana nie przez przypadki” (s.v.). Bardziej eksplicytne sformułowanie proponuje M. Bańko:

„dzieli się fleksję na deklinację i koniugację. Ta pierwsza zajmuje się odmianą rzeczowników, przymiotników i innych wyrazów odmiennych przez przypadki, ta druga dotyczy odmiany czasowników” (Bańko 2002: 17). W pierwszym napisanym po polsku podręczniku gramatyki Walentego Szylarskiego (1770) koniugacja jest jednym z czterech zdefiniowanych tam terminów (Decyk-Zięba 2020: 65; Koronczewski 1961: 35–37). W „Projekcie terminologii” J. Karłowicza (1889) odpowiednikiem Conjugation jest Czasowanie. W propozycji „Polskiej terminologii gramatycznej” (1921) koniugacja jest rozumiana jako „odmiana słów osobowych”. Terminy deklinacja i koniugacja wyparły wcześniej używane w opisach podręcznikowych przypadkowanie i czasowanie, też osobowanie (por. np. Mroziński 1822; Kamocka 1870).

17. Kategorie fleksyjne

Czasownik jest leksemem zdefiniowanym syntaktycznie jako samodzielny, główny człon wyrażenia zdaniowego. Morfologicznie scharakteryzowany jest jako odmienna część mowy, której przysługuje sześć kategorii: osoba, liczba, rodzaj, czas, tryb, strona. W opisach kategorii morfologicznych czasownika jako podstawowe wymienia się aspekt i czas. Aspekt służy „sygnalizowaniu różnic perspektywy, w jakiej mówiący ujmuje opisywane przez siebie zdarzenie” (Laskowski 1999b: 157). Jest podstawą podziału czasowników na dokonane i niedokonane: „istotą aspektu dokonanego jest zmiana stanu” (1999b: 159), czasowniki niedokonane informują o czynności trwającej w danym momencie (w terminologii Laskowskiego znaczenie kursywne), ponadto mogą mieć znaczenie iteratywne (informujące o czynności powtarzalnej) oraz znaczenie bliskie czasownikom dokonanym, gdy opisują zdarzenie zakończone: pracowała całą noc (Laskowski 1999b: 159–161). Aspekt w istotny sposób wpływa na fleksję czasowników. Czasowniki niedokonane tworzą trzy szeregi form: w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym (palę, paliłem, będę palił/palić), podczas gdy czasowniki dokonane cechuje opozycja form przeszłych – nieprzeszłych (zapaliłem – zapalę). Formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych są analityczne, formy czasowników dokonanych są syntetyczne. Czasowniki niedokonane łączą się z czasownikami fazowymi (zacząć, skończyć

palić), konstrukcje bierne tworzą z formami czasownika być: jest budowany. Czasowniki dokonane tworzą konstrukcje bierne z czasownikiem zostać (został podpalony, został wybudowany). W literaturze dają się zauważyć dwa stanowiska w traktowaniu tego problemu. Albo uważa się kategorię aspektu za klasyfikującą (selektywną), albo gramatyczną (por. Bańko 2002: 98–99). W pierwszym wypadku czasowniki niedokonane i dokonane uznaje się za odrębne leksemy. Uznanie aspektu za kategorię fleksyjną jest podstawą do ustalania par aspektowych (cmokać – cmoknąć, dmuchać – dmuchnąć), zwłaszcza gdy czasowniki różnią się

wykładnikami sufiksalnymi. W wypadku czasowników prefiksalnych (pisać – dopisać, napisać, opisać, przepisać, zapisać…) za człon pary aspektowej uznaje się tę formację prefiksalną, która nie wchodzi w opozycję aspektową z pochodnym od niej derywatem sufiksalnym (napisać – *napisywać; por. dopisać – dopisywać, opisać – opisywać, przepisać – przepisywać, zapisać – zapisywać). Pośrednie stanowisko reprezentuje w tej kwestii R. Laskowski, uznając za kategorię fleksyjną pary aspektowe z sufiksalnie derywowanym czasownikiem niedokonanym, natomiast w wypadku par aspektowych z czasownikiem dokonanym derywowanym prefiksalnie – za kategorię słowotwórczą (Bańko 2002: 84) (historyczne ujęcie zagadnienia opozycji aspektowych zob. Koschmieder 1934; Piernikarski 1969: 48–64; Kreisberg 1980: 9–32). Dublety aspektowe o różnym rodowodzie potwierdzone są pojedynczymi przykładami typu: brać – wziąć, kłaść – położyć, oglądać – obejrzeć. Szczególnym przypadkiem są czasowniki dwuaspektowe (abdykować, akomodować, amputować, anulować, aresztować, awansować), zdolne do tworzenia form według wzoru niedokonanego i dokonanego (por. formy imiesłowu współczesnego amputując, charakterystyczne dla czasowników niedokonanych, i imiesłowu uprzedniego amputowawszy, tworzonego od czasowników dokonanych).

Kategoria osoby jest kategorią gramatyczną, czyli czasownik odmienia się przez osoby.

Wyróżnia się trzy osoby określane z punktu widzenia sytuacji komunikacyjnej: osoba pierwsza = mówiący (ja), osoba druga = słuchacz (ty), osoba trzecia = ktoś (coś) spoza danej sytuacji (on) (ja palę, ty palisz, on pali). Końcówki fleksyjne 1. i 2. os. jednoznacznie wskazują na wykonawcę czynności (nosiciela stanu), z tego względu w zwykłych użyciach jest on pomijany (pracuję, pojedziesz). Ponadto w paradygmacie czasownika są formy, które umożliwiają przemilczenie informacji o wykonawcy czynności. Przede wszystkim są to formy nieosobowe z wykładnikami -no, -to (zrobiono, otwarto), konstrukcje z zaimkiem się (produkuje się, czyści

się, jeździ się). Temu służą formy 3. os. odnoszące się do zjawisk przyrody typu grzmi, świta, dnieje, dżdży, mży, lunęło z blokadą podmiotu, a także użycia z jego pominięciem (mówią o podwyżkach; donoszą o obostrzeniach) oraz czasowniki nieosobowe (można, należy, niepodobna, szkoda, trzeba, warto, widać, wolno).

Kategoria liczby dla czasowników jest również kategorią fleksyjną, tzn. czasownik odmienia się przez liczby. Wyróżnia się liczbę pojedynczą i liczbę mnogą. W liczbie mnogiej osoba pierwsza (my) to mówiący i inne osoby, które są razem z mówiącym, osoba druga (wy) to słuchacz i inne osoby, które są wraz ze słuchaczem, osoba trzecia (oni) to ci, którzy nie są uczestnikami danej sytuacji komunikacyjnej (my palimy, wy palicie, oni palą). O użyciu form liczby pojedynczej lub mnogiej czasownika decyduje forma liczby, w jakiej występuje podmiot, z którym czasownik się łączy.

Kategoria rodzaju jest również dla czasownika kategorią gramatyczną, determinowaną przez podmiot, ale przysługuje tylko niektórym typom form. Wyróżnia się trzy rodzaje

w liczbie pojedynczej (męski, żeński, nijaki: palił, paliła, paliło) i dwa rodzaje w liczbie mnogiej (męskoosobowy i niemęskoosobowy: palili, paliły). Przez rodzaje odmieniają się formy czasu przeszłego (jw.), formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych (będę palił, będę

paliła, będziemy palili, będziemy paliły, będziecie palili, będziecie paliły, będą palili, będą paliły), formy imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych (palący, paląca, palące; palo ny, palona, palone, paleni).

Gramatyczna kategoria czasu przybiera trzy podstawowe wartości: czas teraźniejszy zgodny z momentem mówienia, czas przeszły dotyczący zdarzeń wcześniejszych niż moment mówienia i czas przyszły dotyczący zdarzeń późniejszych niż moment mówienia. Dla każdego z wyróżnionych czasów tworzone są odrębne zestawy form od ściśle określonych postaci tematów (tematu czasu teraźniejszego lub tematu czasu przeszłego) za pomocą właściwych dla każdej kategorii końcówek. Zestaw form uzależniony jest od aspektu. Czasowniki niedokonane tworzą trzy szeregi form odrębne dla każdego z czasów. Czasowniki dokonane tworzą dwa szeregi: formy czasu przeszłego oraz przyszłego. Formy czasu teraźniejszego oraz przyszłego czasowników dokonanych mają charakter syntetyczny (pisz-ę, pisz-esz; służ-ę, służ-ysz;

słodz-ę, słodz-isz; napisz-ę, zasłuż-ę, posłodz-ę), formy czasu przeszłego są aglutynacyjno-syntetyczne (pis-a-ł-a-m, pis-a-ł-a-ś, pis-a-ł-y-śmy, pis-a-l-i-ście). Formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych są analityczne – tworzą je formy czasownika posiłkowego być oraz bezokolicznik lub forma z wykładnikiem -ł- (będę pisać/pisał, będę pisać/pisała, będziemy pisać/

pisali). Analityczne są też formy czasu zaprzeszłego (pisał był, wyjechał był).

Na kategorię trybu służącą do wyrażania intencji składają się trzy zespoły form: formy trybu oznajmującego (orzekającego), trybu przypuszczającego (warunkowego) oraz trybu rozkazującego. Kategorię trybu oznajmującego służącą przekazywaniu informacji tworzą formy we wszystkich czasach zgodnie z charakterystyką czasowników pod względem aspektu. Wykładnikiem form trybu przypuszczającego jest afiks –by-, formy są zróżnico-

wane pod względem kategorii czasu: formy nieprzeszłe i formy przeszłe. Formy nieprzeszłe mogą być dwojakiego typu: syntetyczne (pisałbym, pisałabym) i analityczne (on by pisał, ona by pisała). Formy przeszłe zbudowane są ze słowa posiłkowego był, wykładnika -by-, końcówki osobowej i imiesłowu na -ł– (byłbym pisał, byłabym pisała) (Laskowski 1999c: 178–187; Bańko 2002: 95–96).

Formy trybu rozkazującego są odmienne przez osobę i liczbę. Formy 2. os. l. poj., 1. i 2. os. l. mn. są syntetyczne, a pozostałe analityczne. Do tworzenia form syntetycznych służą dwa szeregi końcówek: Ø, -my, -cie; -ij/-yj, -ijmy/-yjmy, -ijcie/-yjcie; o wyborze jednego z nich decyduje wygłos tematu. Od tematów zakończonych pojedynczą spółgłoską urabiane są formy za pomocą pierwszego szeregu końcówek (pisz, piszmy, piszcie), od tematów zakończonych grupą spółgłoskową formy trybu rozkazującego tworzy się za pomocą końcówek rozszerzonych (klaśnij, klaśnijmy, klaśnijcie; pomścij, pomścijmy, pomścijcie, ale zechciej, zachciejmy, zechciejcie; stercz, sterczmy, sterczcie; patrz, patrzmy, patrzcie). Niektóre czasowniki mają podwójne formy trybu rozkazującego, zerową i rozszerzoną: napełń – napełnij, spójrz – spojrzyj lub tworzone od dwóch różnych postaci tematu, według różnych wzorów odmiany: babrz – babraj, chłoszcz – chłostaj, depcz – deptaj.

Formy analityczne tworzą partykuła niech (USJP; operator trybu – Grochowski 1997: 26; Wróbel 2001: 80) oraz forma osobowa czasu teraźniejszego lub przyszłego właściwego czasownika (niech pisze, niech piszą, niech się zastanowię, niech się zastanowią) (Laskowski 1998).

18. Paradygmat czasownika

Na paradygmat fleksyjny czasownika składa się zespół zróżnicowanych semantycznie i strukturalnie form, które w pewnym stopniu uzależnione są od ogólnych właściwości czasownika jako części mowy, w pewnym zaś od indywidualnych właściwości konkretnych leksemów.

W tradycyjnym ujęciu paradygmatu czasownika są następujące typy form: bezokolicznik, osobowe formy czasownika, bezosobnik, imiesłowy (Jodłowski 1971), rzeczownik odsłowny, konstrukcje strony zwrotnej, konstrukcje strony biernej.

W wypadku czasowników regularnych pod względem fleksyjnym o wypełnieniu schematu decyduje aspekt, czyli rozróżnianie czasowników niedokonanych i dokonanych, z których pierwsze ujmują czynność lub proces jako trwający, natomiast drugie ujmują proces lub stan jako zakończone (Wróbel 1998).

Bezokolicznik jest nieosobową (niefinitywną) formą czasownika. Tradycyjnie reprezentuje leksem w słowniku. Wykładnikiem bezokolicznika dla większości czasowników jest afiks -ć występujący bezpośrednio po morfemie rdzennym (paść, pleść, kłaść, wieźć, kuć, dąć)

lub zdecydowanie częściej po samogłosce tematycznej albo po afiksie –ną– (czytać, milczeć, prosić, krążyć, kopnąć). Nieliczne czasowniki, których temat czasu przeszłego kończy się na spółgłoskę tylną zwartą, mają bezokolicznik zakończony spółgłoską –c (ciec, rzec, wlec; biec,

lec, móc).

Nieosobowymi formami czasownika są też formy zakończone na –no, -to tworzone od tematu czasu przeszłego czasowników. Mają wyrazistą repartycję. Morfem -to łączy się z tematami zakończonymi na samogłoski wysokie, -ę- oraz r (bito, kryto, kuto, wszczęto, zawarto).

Nieosobowymi formami czasowników są imiesłowy przysłówkowe służące do wyrażania czasu względnego. Forma imiesłowu współczesnego właściwa jest czasownikom niedokonanym, tworzy się ją od tematu czasu teraźniejszego za pomocą afiksu -ąc: broniąc, czytając, oglądając, pisząc, walcząc, informuje o czynności równoczesnej z inną czynnością. Forma imiesłowu uprzedniego właściwa jest czasownikom dokonanym, informuje o zdarzeniu wcześniejszym w stosunku do innego. Tworzy się ją od tematu czasu przeszłego za pomocą afiksów –wszy, -łszy; afiks –wszy tworzy imiesłów od tematów zakończonych samogłoską (napisawszy, zrobiwszy, wykuwszy, zająwszy); afiks -łszy występuje po tematach kończących się spółgłoską (zawiózłszy, zawarłszy, usiadłszy). W niektórych opisach uwzględnia się „jeszcze jeden «imiesłów» o znaczeniu «czynnym», «imiesłów przeszły przymiotnikowy», zakończony na -ł-, tworzony przez dodanie końcówki przymiotnikowej do formy rodzajo-

wej czasownika, osiwiały” (Saloni 2001: 24). W tym ujęciu zaskakuje interpretacja struktury tworzonej nie od tematu czasownika, lecz od innej formy.

W nowszych opisach nie uwzględnia się w paradygmacie czasownika imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych, które zalicza się do przymiotników (Bartnicka 1970). Podobnie jako derywaty odczasownikowe traktuje się rzeczowniki odsłowne (odsłowniki) na –anie, -enie, -cie (czesanie, mrowienie, kucie, darcie), aczkolwiek w niektórych opisach tabele odmiany nadal je zawierają (Mędak 1997).

Dyskusyjny jest też status form strony zwrotnej i biernej, które wbrew tradycji interpretowane są jako konstrukcje składniowe. W wypadku strony zwrotnej o zmianie jej gramatycznego statusu zadecydowała wielofunkcyjność konstrukcji z morfemem się, który zgodnie z nowszymi ustaleniami pełni kilka różnych funkcji: funkcję biernikowego dopełnienia, morfemu tworzącego konstrukcje bierne (szkoła buduje się, książka sprzedaje się dobrze), nieosobowe (mówi się). O zmianie kwalifikacji strony biernej zadecydowało uznanie imiesłowów za regularne derywaty odczasownikowe i zgodnie z odmianą – za leksemy przymiotnikowe, tym samym nie mogą być uważane za kategorię fleksyjną (por. Szlifersztejnowa 1968, 1969; Brajerski 1972; Laskowski 1987a; Czelakowska 2010b).

19. Paradygmatyka

W typologii fleksyjnej czasowników uwzględnia się zwykle kilka kryteriów. Zgodnie przyjmuje się zespoły końcówek tworzących formy osobowe czasu teraźniejszego i przyszłego dokonanego w trybie oznajmującym jako podstawę do wyodrębniania grup nazywanych koniugacjami (-ę, -esz; -ę, -isz/-ysz; -m, -sz; por. Tokarski 1951, 1973; Laskowski 1999c; Rokic ka 1995; Saloni 2001; Wróbel 2001). O wewnętrznym zróżnicowaniu koniugacji na klasy czy grupy decyduje zakres uwzględnianych właściwości tematów czasownikowych (postać tematu czasu teraźniejszego i tematu czasu przeszłego), ich wariancji w formach oraz sposobów tworzenia wybranych typów form (np. form trybu rozkazującego, imiesłowów). Skutkuje to klasyfikacjami o różnej liczbie typów fleksyjnych, zróżnicowanej ich kolejności i różnej liczbie opisywanych formacji czasownikowych. Podział J. Tokarskiego (1951) na trzynaście grup był niezależny od typów wydzielonych ze względu na formy 1 i 2 os. cz. teraźniejszego,

uwzględniał relacje między wariantami tematów w różnych formach danego wzorca.

Grupa I – czasowniki typu czytam, czytasz, grupa wybitnie produktywna, najbardziej regularna, bez wymian.

Grupa II – czasowniki typu umiem – umieją, grupa mało produktywna, z alternacjami w formach umiał – umieli.

Grupa III – czasowniki typu szaleję, szalał, szaleli, typ produktywny w derywacji odimiennej z alternacjami w formach.

Grupa IV – czasowniki typu rysuję – rysować, typ produktywny, bez wymian wewnątrztematowych.

Grupa V – czasowniki z przyrostkiem –ną-/-nę– typu dźwignę – dźwigniesz, dźwignij, dźwignął, dźwignęła.

Grupa VI – czasowniki typu robię – robisz, rób; noszę – nosisz; wożę – wozisz, typ produktywny, z alternacjami.

Grupa VII – czasowniki typu lecę – lecisz, leciał, lecieli z formami trybu rozkazującego leć obok drżyj.

Grupa VIII – czasowniki nieliczne typu śpię – śpisz, spać; stoję – stoisz, stój, stać.

Grupa IX – czasowniki typu chudnę – chudniesz, chudnij, chudł.

Grupa X – czasowniki typu czytuję – czytujesz, czytywać.

Grupa XI – czasowniki typu rwę – rwiesz, rwij, rwać; biorę – bierzesz, brać; wiążę – wiążesz, wiąż, wiązać.

Grupa XII – czasowniki typu biję – bijesz, bij; grzeję – grzejesz, grzał; żnę – żniesz, żnij, żął, żęła, żąć; dmę – dmiesz, dmij, dął, dęła, dąć.

Grupa XIII – czasowniki typu pasę – pasiesz, pasł, paść z licznymi wymianami: trę – trzesz, tarł, trzeć; wlokę – wleczesz, wlókł, wlokła, wlekli, wlec.

W typologii R. Laskowskiego (1984, 1999c) w ramach nadrzędnych trzech koniugacji wyodrębnionych jest osiem podstawowych klas zróżnicowanych wewnętrznie na 21 podklas, scharakteryzowanych pod względem tworzenia formy rozkaźnika, sufiksu imiesłowu biernego, tematu podstawowego, bezokolicznika, form 3 os. czasu teraźniejszego, trybu rozkazującego, form czasu przeszłego i form imiesłowu biernego w M. l. poj. r.m. i M. l. mn. r. m-os.

(koniugacja I, podklasy 1a–5d; koniugacja II podklasy 6a–7b, koniugacja III klasy 8, 9). 1a: kupować – kupuję

1b: pisywać – pisuję

1c: dawać – daję

2a: pisać – piszę, pisz

2b: rwać – rwę, rwij

3a: mdleć – mdleję, mdlej

3b: grzać – grzeję, grzej

3c: bić – biję, bij; kryć – kryję, kryj; psuć – psuję, psuj

4a: kopnąć – kopnę, kopnij; sunąć – sunę, suń

4b: stygnąć – stygnę, stygnij, stygł; moknąć – moknę, moknij; kisnąć – kisnę, kiśnij 4c: kraść – kradnę, kradnij, kradł; biec – biegnę, biegnij, biegł

5a: dąć – dmie, dął, dęli

5b: trzeć – trze, trą, tarł

5c: nieść – niesie, niosą, niósł, niosła

5d: móc – może, mogą, mógł, mogła

6a: krzyczeć – krzyczy, krzyczał, krzyczeli

6b: siedzieć – siedzi, siedzą, siedział, siedzieli

7a: tworzyć – tworzy, tworzył, tworzyli

7b: prosić – prosi, proszą, prosił, prosili

8: kochać – kocha, kochają, kochał, kochali 9: umieć – umie, umieją, umiał, umieli

Swoistością fleksji czasownikowej jest tworzenie form od dwóch tematów: tematu czasu teraźniejszego i tematu czasu przeszłego w sposób wyraźne skategoryzowany. Od tematu czasu teraźniejszego tworzy się formy trybu oznajmującego czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych i przyszłego czasowników dokonanych (piszę, napiszę), formy trybu rozkazującego (pisz), imiesłów współczesny (pisząc). Od tematu czasu przeszłego tworzy się bezokolicznik (pisać), formy czasu przyszłego niedokonanego (będę pisać/pisał), formy czasu przeszłego (pisałem), formy bezosobowe (pisano), formy trybu przypuszczającego potencjalnego (pisałbym) i nierzeczywistego (byłbym pisał), formę imiesłowu uprzedniego (napisawszy). W klasyfikacji fleksyjnej czasowników uwzględnia się końcówki osobowe oraz zróżnicowanie tematów w paradygmacie poszczególnych leksemów. Pełny paradygmat obejmuje blisko sto różnych form:

chcę (por. gonię,

milczę, czytam, umiem)

chcemy

chcesz

chcecie

chce

chcą

chciałem

chciałam

(chciałom)

chcieliśmy

chciałyśmy

chciałeś

chciałaś

chciałoś

chcieliście

chciałyście

chciał

chciała

chciało

chcieli

chciały

będę chciał

będę chciała

będę chciało

będziemy chcieli

będziemy chciały

będziesz chciał

będziesz chciała

będziesz chciało

będziecie chcieli

będziecie chciały

będzie chciał

będzie chciała

będzie chciało

będą chcieli

będą chciały

forma bezosobowa

chciano

chciałbym

chciałabym

chciałobym

chcielibyśmy

chciałybyśmy

chciałbyś

chciałabyś

chciałobyś

chcielibyście

chciałybyście

chciałby

chciałaby

chciałoby

chcieliby

chciałyby

forma bezosobowa

chciano by

byłbym chciał

byłabym chciała

byłobym chciało

bylibyśmy chcieli

byłybyśmy chciały

byłbyś chciał

byłabyś chciała

byłobyś chciało

bylibyście chcieli

byłybyście chciały

byłby chciał

byłaby chciała

byłoby chciało

byliby chcieli

byłyby chciały

tryb rozkazujący

—-

chciejmy

chciej

chciejcie

niech chce

niech chcą

imiesłów przymiotnikowy czynny

chcący, chcąca, chcące

imiesłów przymiotnikowy bierny

chciany, chciana, chciane, chciani

proszony, proszona, proszone, proszeni

kuty, kuta, kute, kuci

imiesłów przysłówkowy współczesny

chcąc

imiesłów przysłówkowy uprzedni

zechciawszy, zaprosiwszy, wykuwszy, przyniósłszy

Ustalone w gramatykach wzory odmiany obejmują znaczną liczbę czasowników, ale fleksja werbalna odznacza się licznymi swoistościami, których nie da się objaśnić za pomocą reguł morfologicznych czy morfonologicznych. Morfologiczne uzasadnienie mają dwa szeregi form czasowników typu abdykować, czyli czasowników dwuaspektowych. Defektywne są czasowniki nieosobowe typu błyska się, grzmi. Ponadto są czasowniki charakteryzujące się różnymi swoistymi formami tak pod względem struktury, jak i alternacji w tematach typu: być – jestem, są, będę; jechać – jadę, jechał; stać – stoję, stój, stał; iść – idę, szedł, szła; znaleźć – znajdę, znalazł, znaleźli; dać – dam, dadzą; jeść – jem, jedzą, jadł, jedli; wiedzieć – wiem, wiedzą, wiedział, wiedzieli; mieć – mam, miał, mieli; wziąć wezmę, wziął, wzięli; powinienem, powinnam (Tokarski 1951: 79–81; Schenker 1954; Gladney 1963; Lipińska, Saloni 1987; Laskowski 1999c: 235–236; Strutyński 1999: 194–211; Wróbel 2001: 163–165; Saloni 2001, 2007: 111–115, 2010).

→ części mowy i ich klasyfikacja, kategorie gramatyczne czasownika, liczebnik, morfologia, przypadek, rodzaj gramatyczny, zaimek

Skróty

EJO – Polański, K. (red.). 1993. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

EJP – Urbańczyk, S. (red.). 1991. Encyklopedia języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

EWJP – Urbańczyk, S. (red.). 1978. Encyklopedia wiedzy o języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

ISJP – Bańko, M. (red.). 2000. Inny słownik języka polskiego PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

PSWP – Zgółkowa, H. (red.). 1996–2005. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz.

SW – Karłowicz, J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki. 1900–1927/1952. Słownik języka polskiego. Warszawa: nakł. prenumeratorów.

SWJP – Dunaj, B. (red.). 1998. Słownik współczesnego języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

USJP – Dubisz, S. (red.). 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

WSJP – Żmigrodzki, P. (red.). 2021. Wielki słownik języka polskiego PAN. https://www.wsjp.pl/search (dostęp: 30.03.2021).

Autor hasła:

Krystyna Kowalik

Przypisy:

Arct, M. [1916]/1929. Słownik ilustrowany języka polskiego, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta.
Bajerowa, I. 1992. Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, T. 2: Fleksja. Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Bańko, M. 2002. Wykłady z polskiej fleksji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bartnicka, B. 1967. „Adiektywizacja imiesłowów w języku polskim”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 25: 233–242.
Bartnicka, B. 1970. Adiektywizacja imiesłowów w języku polskim. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bobrowski, I. 1991. „Czy istnieje zaimek przymiotny «swój» i czy ma on mianownik”. Polonica 25: 79–87.
Bobrowski, I. 1998. Gramatyka opisowa języka polskiego (zarys modelu generatywno-transformacyjnego).
Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego.
Bobrowski, I. 2005. „Rodzaj gramatyczny rzeczownika a jego liczba”. Język Polski 85: 83–89.
Bogusławski, A. 1987. „Czy istnieje fleksja?” Studia Gramatyczne 8, s. 7–33.
Bojałkowska, K. 2020. „Niech wygram, niech usiądzie − formy fleksyjne czasownika”. Studia Językoznawcze: Synchroniczne i diachroniczne badania polszczyzny 19: 67–82.
Brajerski, T. 1972. „O polskiej stronie biernej”. W Symbolae polonicae in honorem Stanislai Jodłowski, red. M. Karaś, i in. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 31–39.
Brzezina, M. 1982. Wariancja rodzaju gramatycznego rzeczowników nieżywotnych w potocznej polszczyźnie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Cieślikowa, A. (red.). 2002. Mały słownik odmiany nazw własnych. Kraków: IJP PAN.
Cockiewicz, W. 1992. Aspekt na tle systemu słowotwórczego polskiego czasownika i jego funkcyjne odpowiedniki w języku niemieckim. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Czelakowska, A. 2010a. Opisy fleksyjne w gramatykach polskich lat 1817–1939. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Czelakowska, A. 2010b. „W stronę kategorii strony. O kształtowaniu się opisu strony jako kategorii gramatycznej w podręcznikach języka polskiego XIX wieku”. W Język polski – wczoraj, dziś, jutro, red. B. Czopek-Kopciuch, i P. Żmigrodzki. Kraków: Wydawnictwo Lexis, 211–220.
Decaux, E. 1984. Lecons de grammaire polonaise. Paris: Institut d’Etudes Slaves.
Decyk-Zięba, W. 2020. „O kształtowaniu się polskiej terminologii gramatycznej”. Poradnik Językowy 5: 60–75.
Derwojedowa, M., H. Karaś, i D. Kopcińska (red.). 2005. Język polski. Kompendium. Warszawa: Świat Książki.
Doroszewski, W. (red.). 1925/1962. „O istocie fleksji”. W Studia i szkice językoznawcze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 306–316.
Doroszewski, W. 1952. Podstawy gramatyki polskiej. Część pierwsza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dunaj, B. 1979. Zarys morfonologii współczesnej polszczyzny. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Dunaj, B. 1992. „Formy mianownika liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego we współczesnej polszczyźnie literackiej”. Język Polski 72: 251–264.
Dunaj, B. 2004. „Adaptacja fleksyjna niektórych rzeczowników zapożyczonych”. W W kręgu wiernej mowy, red. M. Wojtak, i M. Rzeszutko. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 83–88.
Dyduchowa, A. 1970. „Dopełniacz w funkcji biernika liczby pojedynczej u męskich rzeczowników nieżywotnych”. Prace Językoznawcze 1: 15–26.
Dyszak, A. 1995. „Morfotaktyka i morfonologia jako wstęp do fleksji współczesnego języka polskiego”.
Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia Filologiczne 38; Filologia Polska 16: 137–155.
Dyszak, A.S. 2001. „Rzeczowniki i czasowniki defektywne w systemie fleksyjnym współczesnej polszczyzny”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 57: 141–154.
Dyszak, A.S. 2007. Mały słownik czasowników osobliwych (o nietypowej odmianie). Warszawa: Rytm.
Fisiak, J. 1963. „Kategoria rodzaju rzeczowników zapożyczonych z języka angielskiego”. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 9: 63–68.
Friedelówna, T. 1968. Kategoria plurale tantum w języku polskim. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Gladney, F.Y. 1963. „Próba ekonomicznego opisu morfologii czasowników w języku polskim”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 22: 55–61.
Gołąb, Z., A. Heinz, i K. Polański. 1968. Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Górski, R.L. 2008. Diateza nacechowana w polszczyźnie. Kraków: Wydawnictwo Lexis.
Gruszczyński, W. 1987. „O klasyfikacjach leksemów na części mowy i opisie fleksyjnym rzeczowników w «Morfologii» IJP PAN”. Studia Gramatyczne 8: 35–51.
Gruszczyński, W. 1988. „Paradygmat (fleksyjny) i pojęcia pokrewne”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 41: 161–181.
Gruszczyński, W. 1989. Fleksja rzeczowników pospolitych we współczesnej polszczyźnie (Na materiale
«Słownika języka polskiego» PAN pod redakcją W. Doroszewskiego). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Gruszczyński, W., i J. Bralczyk (red.). 2002. Słownik gramatyki języka polskiego. Warszawa: WSiP.
Gruszczyński, W., i Z. Saloni. 2006. „Notowanie informacji o odmianie rzeczowników w projektowanym «Słowniku gramatycznym języka polskiego»”. W Od fonemu do tekstu. Studia dedykowane Profesorowi Romanowi Laskowskiemu z okazji siedemdziesiątych urodzin, red. I. Bobrowski, i K. Kowalik. Kraków: Wydawnictwo Lexis, 203–213.
Grzegorczykowa, R. 1993. „Kategorie gramatyczne”. W Współczesny język polski, red. J. Bartmiński. Wrocław: Wiedza o Kulturze, 445–458.
Grzegorczykowa, R., R. Laskowski, i H. Wróbel (red.). 1984. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grzegorczykowa, R., R. Laskowski, i H. Wróbel (red.). 1999. Gramatyka współczesnego języka polskiego.
Morfologia, wyd. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Heinz, A. 1961. „Fleksja a derywacja”. Język Polski 41: 343–354.
Heinz, A. 1965. System przypadkowy języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Heinz, A. 1967. „Kategorie przejściowe (pośrednie) w języku”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 25: 43–61.
Heinz, A. 1988. Język i językoznawstwo. Wybór prac. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Jadacka, H. 2005. Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Jedlička, A. (red.). 1977. Slovník slovanské lingvistické terminologie, t. 1–2. Praha: Academia.
Jodłowski, S. 1960. „Kryteria klasyfikacji leksemów na części mowy”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 19: 51–98.
Jodłowski, S. 1971. Studia nad częściami mowy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Jodłowski, S. 1973. Ogólnojęzykoznawcza charakterystyka zaimka. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Jodłowski, S. 1976. Podstawy polskiej składni. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kaleta, Z. 1995. Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Kamocka, J. 1870. Praktyczny wykład nauki języka polskiego. Warszawa: Skład główny w Księgarni Michała Glücksberga.
Karlsson, F. 1985. „Paradigms and word forms”. Studia Gramatyczne 7: 135–154.
Karłowicz, J. 1885. „Projekt terminologii językoznawczej polskiej”. Prace Filologiczne 1: 102–120.
Karolak, S. 1965. „Przypadek a przyimek”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 23: 143–158.
Karolak, S. 1975. „Syntaktyczne a semantyczne funkcje przypadków”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 33: 85–93.
Karpowicz, T. 1999. Gramatyka języka polskiego. Zarys. Warszawa: Muza.
Kempf, Z. 1969. „Wokół polskiej terminologii przypadków”. Poradnik Językowy 6: 317–329.
Kempf, Z. 1978. Próba teorii przypadków, cz. I. Opole: Wydawnictwo UO.
Kielski, B. 1959. Słownik terminologii gramatycznej francuskiej i polskiej. Wrocław –Łódź: ŁTN–Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Klemensiewicz, Z. 1960. Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kobylińska, J. 1968. Rozwój form dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego w języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Koronczewski, A. 1961. Polska terminologia gramatyczna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Koschmieder, E. 1934. Nauka o aspektach czasownika polskiego w zarysie. Próba syntezy. Wilno: TPN.
Kowalik, K. 1984. „Morfonologia”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 59–95.
Kowalik, K. 1995. „Możliwości klasyfikacji fleksyjnej polskich przymiotników”. Studia Gramatyczne 11: 35–44.
Kowalik, K. 1997. Struktura morfonologiczna współczesnej polszczyzny. Kraków: IJP PAN.
Kowalik, K. 2002. „Polskie pluralia tantum w słowniku i gramatyce (próba charakterystyki fleksyjnej)”. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica 1: 143–154.
Kowalik, K. 2006. „Uwagi o paradygmacie”. W Od fonemu do tekstu. Studia dedykowane Profesorowi Romanowi Laskowskiemu z okazji siedemdziesiątych urodzin, red. I. Bobrowski, i K. Kowalik. Kraków: Wydawnictwo Lexis, 267–277.
Kreisberg, A. 1980. Kategorie czasu i aspektu w języku polskim i włoskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kreja, B. 1972. „O rodzaju gramatycznym polskich rzeczowników”. Z Polskich Studiów Slawistycznych 4(1): 233–248.
Kreja, B. 1989. Z morfonologii i morfotaktyki współczesnej polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kryński, A.A. 1907. Gramatyka języka polskiego, wyd. 4. Warszawa: Jan Jeżyński.
Krzyżanowski, P. 1992. Temat fleksyjny w odmianie polskich rzeczowników. Lublin: Wydawnictwo
UMCS.
Krzyżanowski, P. 2013. Właściwości gramatyczne rzeczowników nieodmiennych. Lublin: Wydawnictwo
UMCS.
Krzyżanowski, P. 2017. „Przypisywanie wartości gramatycznej kategorii rodzaju polskim rzeczownikom nieodmiennym”. W Barwy słów. Studia lingwistyczno-kulturowe, red. D. Filar, i P. Krzyżanowski. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 423–435.
Książek-Bryłowa, W. 1978. „Paradygmat rzeczownika polskiego w ujęciu statystycznym”. Z Polskich Studiów Slawistycznych 5: 129–135.
Кубрякова E.C, i П.А. Соболева. 1979. „О понятии парадигмы в фoрмообразoвании и слoвообразoвании”. W Лингвистика и поэтика. Москва: Наука, 5–23.
Kucała, M. 1978. Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kuryłowicz, J. 1948/1987. „Zagadnienie klasyfikacji przypadków”. Sprawozdania PAU 49(9): 475–478.
Kuryłowicz, J. 1968. O rozwoju kategorii gramatycznych. Kraków: PAN.
Kuryłowicz, J. 1972/1987. „Miejsce aspektu w systemie koniugacyjnym”. W Symbolae polonicae in honorem Stanislai Jodłowski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 93–98.
Kuryłowicz, J. 1987. Studia językoznawcze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Laskowski, R. 1972. Polnische Grammatik, tłum. W. Paschek. Warszawa–Leipzig: Wiedza Powszechna– VEB Verlag Enzyklopädie.
Laskowski, R. 1974. „Rodzaj gramatyczny, struktura głęboka a zaimki osobowe”. W Studia indoeuropejskie = Études indoeuropéennes, red. J. Kuryłowicz, W. Taszycki, F. Sławski, i in. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 117–124.
Laskowski, R. 1975a. Studia nad morfonologią współczesnego języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Laskowski, R. 1975b. „Uwagi o morfemie”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 33: 107–120.
Laskowski, R. 1977a. „Morfologia w gramatyce transformacyjno-generatywnej (w poszukiwaniu modelu”. Studia Gramatyczne 1: 102–134.
Laskowski, R. 1977b. „Od czego lepszy jest lepszy?”. Język Polski 57: 323–334.
Laskowski, R. 1981a. „Części mowy – problem syntaktyczny czy morfologiczny?”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2: 117–131.
Laskowski, R. 1981b. „Semiotyczna funkcja alternacji morfonologicznych”. Polonica 6: 7–18.
Laskowski, R. 1984a. „Funkcjonalna klasyfikacja leksemów: części mowy”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 26–37.
Laskowski, R. 1984b. „Przedmiot i zakres morfologii”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 9–57.
Laskowski, R. 1987a. „Kategoria strony w języku polskim”. Прилози 12(2): 73–84.
Laskowski, R. 1987b. „Niektóre trudności i kwestie sporne w opisie fleksji języka polskiego”. Studia Gramatyczne 8: 99–122.
Laskowski, R. 1987c. „On the concept of the lexeme”. Scando-Slavica 36: 169–178.
Laskowski, R. 1990. „The structure of inflectional paradigm”. Scando-Slavica 36: 149–159.
Laskowski, R. 1991. „Rodzaj gramatyczny”. W Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 285–287.
Laskowski, R. 1998. „Semantyka trybu rozkazującego”. Polonica 19: 5–29.
Laskowski, R. 1999a. „Fleksja. Podstawowe pojęcia fleksji”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 125–150.
Laskowski, R. 1999b. „Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna”.
W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 151–224.
Laskowski, R. 1999c. „Paradygmatyka. Czasownik. Zaimek. Liczebnik. Przymiotnik”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 225–269, 333–360.
Linde, S.B. 1994/1854–1858. Słownik języka polskiego. Warszawa: Drukarnia Pijarów.
Lipińska, H., i Z. Saloni. 1987. „O grupach koniugacyjnych w języku polskim”. Studia Gramatyczne 8: 71–88.
Łaziński, M. 2006. O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Małecki, A. 1863/1915. Gramatyka języka polskiego, wyd. 12. Lwów: nakładem autora.
Mańczak, W. 1956. „Ile rodzajów jest w języku polskim?”. Język Polski 36: 116–121.
Mańczak-Wohlfeld, E. 2007. „Rodzaj gramatyczny zapożyczeń angielskich w polszczyźnie”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 63: 39–48.
Markowski, A. 1981. „Odmiana nazw własnych we współczesnej polszczyźnie”. W Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 76–94.
Markowski, A. 1996. Szkolny słownik terminów i pojęć gramatycznych. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Mędak, S. 1997. Słownik form koniugacyjnych czasowników polskich. Kraków: Universitas.
Mędak, S. 2001. Słownik odmiany rzeczowników polskich. Kraków: Universitas.
Milewski, T. 1965. Językoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Mindak, J. 1990. Językowa kategoria żywotności w polszczyźnie i słowiańszczyźnie na tle innych języków świata. Próba ujęcia typologicznego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Mizerski, W. (red.). 2000. Język polski. Encyklopedia w tabelach. Warszawa: Adamantan.
Mroziński, J. 1822/1986. Dzieła wszystkie, t. 1. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Nagórko, A. 1998. Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Orzechowska, A. 1974. „Nieodmienne rzeczowniki pospolite w języku polskim”. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 14: 103–114.
Orzechowska, A. 1975. „Właściwości gramatyczne skrótowców polskich”. Polonica 1: 199–212.
Orzechowska, A. 1984. „Rzeczownik”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 220–274.
Orzechowska, A. 1995. „Możliwości klasyfikacji fleksyjnej rzeczowników”. Studia Gramatyczne 11: 27–34.
Orzechowska, A. 1999. „Rzeczownik”. W Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, i H. Wróbel, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 270–332.
Pawlicki, K. 2020. „Niejednoznaczność terminów «tematyczny» i «atematyczny» w językoznawstwie indoeuropejskim”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 77: 133–143.
Pianka, W. 2009. „Nieścisłości związane z terminem «kategoria» w polskiej i słowiańskiej terminologii lingwistycznej”. W Kategorie w języku, język w kategoriach, red. M. Cichońska. Katowice: Wydawnictwo UŚ, 11–23.
Piernikarski, C. 1969. Typy opozycji aspektowych czasownika polskiego na tle słowiańskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Pisarkowa, K. 1969. Funkcje składniowe polskich zaimków odmiennych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Podlaski, M. 2018. „Przypadek jako problem teoretyczny”. W Terminy w językoznawstwie synchronicznym i diachronicznym, red. T. Mika, D. Rojszczak-Robińska, i O. Ziółkowska. Poznań: Wydawnictwo Rys, 147–170.
„Polska terminologia gramatyczna uchwalona na Zjeździe gramatyków polskich 17 i 18 II 1921”. 1921. Język Polski 6: 89–92.
Reichan, J. 1975. Zmiany we fleksji rzeczowników męskich zakończonych pierwotnie na spółgłoski wargowe palatalne: w języku polskim na tle słowiańskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rittel, T. 1975. Szyk członów w obrębie form czasu przeszłego i trybu przypuszczającego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rokicka, T. 1981. „Próba półautomatycznego rozpoznawania rodzaju gramatycznego rzeczowników polskich na podstawie graficznej postaci mianownika (l. poj.)”. Polonica 6: 165–180.
Rokicka, T. 1995. „Możliwości klasyfikacji fleksyjnej czasowników”. Studia Gramatyczne 11: 19–25.
Saloni, Z. 1974. „Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich”. Język Polski 54: 3–13, 93–101.
Saloni, Z. 1978. „Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim”. W Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji Pracowni Gramatyki Współczesnej Polszczyzny Instytutu Języka Polskiego PAN, Zawoja, 13–15 XIII 1974, red. R. Laskowski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoliń skich, 43–78.
Saloni, Z. 1981. „Uwagi o opisie fleksyjnym tzw. zaimków rzeczownych”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2: 243–253.
Saloni, Z. 1988. „O tzw. formach nieosobowych rzeczowników męskoosobowych we współczesnej polszczyźnie”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 41: 151–166.
Saloni, Z. 1992a. „Co istnieje, a co nie istnieje we fleksji polskiej”. Prace Filologiczne 37: 75–87.
Saloni, Z. 1992b. „Rygorystyczny opis polskiej deklinacji przymiotnikowej”. Prace Językoznawcze 16: 215–228.
Saloni, Z. 2001. Czasownik polski. Odmiana. Słownik. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Saloni, Z. 2005. „O przypadkach w języku polskim (na marginesie artykułu Adama Przepiórkowskiego)”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 61: 27–48.
Saloni, Z., W. Gruszczyński, M. Woliński, i R. Wołosz. 2007. Słownik gramatyczny języka polskiego.
Podstawy teoretyczne. Instrukcja użytkowania. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Saloni, Z., i M. Świdziński. 1985. Składnia współczesnego języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Schenker, A. 1954. „Polish Conjugation”. Slavic Word 10: 460–481.
Schenker, A. 1964. Polish declension. The Hague: Mouton.
Skarżyński, M. 1994. Części mowy i ich kategorie w gramatykach polskich XIX i XX wieku (1817–1938). Kraków: Wydawnictwo UJ.
Skarżyński, M. 1997. „O pewnej dziewiętnastowiecznej próbie klasyfikacji leksemów na części mowy”. Język Polski 77: 303–306.
Skarżyński, M. 1999. Słownik przypomnień gramatycznych dla studentów filologii polskiej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Skubalanka, T. 1983. „O pojęciu wariantu fleksyjnego”. Z Polskich Studiów Slawistycznych 6(1): 369–381.
Skubalanka, T. 1997. „Kilka uwag o strukturze paradygmatu fleksyjnego”. W Ze studiów nad dawną i współczesną polszczyzną. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 149–164.
Skubalanka, T., i W. Bryłowa. 1992. Wariantywność polskiej fleksji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Stefańczyk, W.T. 2007. Kategoria rodzaju i przypadka polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Strutyński, J. 1999. Gramatyka polska. Kraków: nakładem autora.
Szlifersztejnowa, S. 1968. Bierne czasowniki zaimkowe (reflexiva) w języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szlifersztejnowa, S. 1969. Kategoria strony (Z historii myśli lingwistycznej). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szober, S. 1962. Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Szupryczyńska, M. 1981. „Czy stopień przymiotnika w języku polskim jest kategorią fleksyjną”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2: 265–272.
Szylarski, W. 1770. Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest Grammatyka języka polskiego. Lwów: w Drukarni J.K. Mci i SSS. Troycy.
Szymanek, B. 1998. Introduction to morphological analysis. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tokarski, J. 1951. Czasowniki polskie: formy, typy, wyjątki, słowniki. Warszawa: Wydawnictwo S. Arcta.
Tokarski, J. 1973. Fleksja polska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Tokarski, J. 1993. Schematyczny indeks a tergo polskich form wyrazowych, oprac. i red. Z. Saloni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tokarski, R. 1976. „O pewnym kontekstowym znaczeniu form stopnia wyższego”. Język Polski 56: 339–342.
Толстая, С.М. 1976. „Морфонологические типы субстантивныx парадигм в польском языке”. W Славянское и балканское языкознaние. Проблемы морфологии современных славянских и балканских языков. Москва: Наука, 85–113.
Толстая, С.М. 1981. „Морфонологические типы глагольных парадигм в польском языке”. W Славянское и балканское языкознание. Проблемы морфонoлогии. Москва: Наука, 268–277.
Толстая, С.М. 1998. Морфонология в структуре славянских языков. Москва: Наука.
Turska, H. 1953. „Mianownik l. mn. typu «chłopy», «draby» w języku ogólnopolskim”. Język Polski 33: 129–166.
Ulitzka, E. 2008. „Podział leksemów na części mowy w teorii gramatyk (przegląd propozycji klasyfikacyjnych ostatniego stulecia)”. Polonica 29: 45–79.
Wierzbowski, L. 1981. „Informacje zawarte w formach fleksyjnych polskich rzeczowników oraz ich rozkład na temat i końcówkę”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2: 285–292.
Wojdak, P. 2000. „Z pogranicza odmienności i nieodmienności. Pojęcie niezmorfologizowanej kategorii fleksyjnej i leksemu synkretycznego”. Polonica 20: 233–251.
Wojdak, P. 2007. „Paradygmat funkcjonalny a paradygmat formalny leksemu – trudne relacje”. Poradnik Językowy 6: 39–50.
Wróbel, H. 1993. „Funkcje słowotwórcze morfemu «się»”. Studia Linguistica Polono-Jugoslavica 7: 141–148.
Wróbel, H. 1996. „Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów”. Studia z leksykologii i gramatyki języków słowiańskich, red. H. Wróbel. Kraków: IJP PAN, 53–60.
Wróbel, H. 1998. „Granice paradygmatu fleksyjnego czasowników”. Prace Językoznawcze 25: 255–265. Wróbel, H. 2001. Gramatyka języka polskiego. Kraków: Od Nowa.
Wróbel, H., K. Kowalik, A. Orzechowska, i T. Rokicka. 1993. Mały słownik odmiany wyrazów trudnych. Warszawa: Spółka Wydawniczo-Księgarska–TMJP.
Zaron, Z. 2003. „Funkcjonalna klasyfikacja leksemów polskich (kolejna propozycja)”. W Studia z gramatyki i leksykologii języka polskiego, red. M. Gębka-Wolak, I. Kaproń-Charzyńska, i M. Urban. Toruń: Wydawnictwo UMK, 179–186.
Zaron, Z. 2004. Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju. Charakterystyka fleksyjna. Warszawa– Puńsk: Aušra.
Zawiliński, R. 1906. „O wyróżnianiu części mowy”. Poradnik Językowy 4: 49–51.

Fleksja

1. Termin

2. Status i przedmiot

3. Podstawowe jednostki opisu

3.1. Pojęcie formy fleksyjnej

3.2. Temat fleksyjny

3.3. Końcówka fleksyjna

4. Pojęcie paradygmatu

5. Działy fleksji

6. Deklinacja

7. Kategorie fleksyjne

7.1. Rodzaj

7.2. Przypadek

7.3. Liczba

8. Rzeczownik

8.1. Paradygmat rzeczownika

9. Paradygmatyka

Ogólne wzory odmiany

Końcówki rzeczowników męskich osobowych

9.1. Typ z końcówką M. l. poj. Ø

9.2. Typ z końcówką M. l. poj. –a

9.3. Typ z końcówką M. l. poj. –o

Końcówki rzeczowników męskich żywotnych

9.4. Inne końcówki z uwzględnieniem rodzaju

Końcówki rzeczowników męsko-nieżywotnych

Końcówki rzeczowników żeńskich

Końcówki rzeczowników nijakich

Pluralia tantum (typy fleksyjne)

10. Przymiotnik

10.1. Paradygmat przymiotnika

11. Paradygmatyka

Przymiotniki miękkotematowe

Przymiotniki twardotematowe

12. Zaimek

13. Paradygmatyka

13.1. Zaimki osobowe

13.2. Zaimek zwrotny

13.3. Zaimki anaforyczne (zaimki 3. os.)

13.4. Zaimki pytajno-względne

13.5. Zaimki wskazujące

13.6. Zaimki dzierżawcze

14. Liczebnik

15. Paradygmatyka

Liczebniki główne

16. Koniugacja

17. Kategorie fleksyjne

18. Paradygmat czasownika

19. Paradygmatyka

Skróty

Przypisy:

O Projekcie

Indeks terminów