Nazwy własne i pospolite

Cały zasób leksykalny języka w zakresie jednostek oznaczających nazwy (prymarnie rzeczowników) dzieli się na dwa zasadnicze podzbiory: nazwy pospolite i nazwy własne (imiona własne, onimy, propria). Granica między tymi podzbiorami bywa wyznaczana różnie (ze względu na wyróżnianie takich kategorii wyrażeń jak deskrypcje określone oraz miana, a także opis tzw. wyrażeń okazjonalnych, czyli nazw własnych i zaimków traktowanych łącznie) i jest – podobnie jak cechy nazw własnych – dyskutowana w literaturze przedmiotu, zwłaszcza logicznej lub o proweniencji logicznej (por. np. Czeżowski 1958; Grodziński 1973; Dąmbska 1975; Karolak 2001; Hess 2009; Ciecierski 2009; Tałasiewicz 2009; Ziółkowski 2016). Syntetycznie filozoficzne podejście do opisu nazw własnych omawia np. Zofia Kaleta (1998: 19–23).

W najbardziej ogólnym ujęciu przyjmuje się, że nazwy pospolite mają w normalnym użyciu referencję ogólną (gatunkową) i nie odnoszą się do żadnego konkretnego obiektu w rzeczywistości (takie odniesienie może się pojawić dopiero w konkretnym zdaniu), natomiast nazwy własne w normalnym użyciu mają jedynie referencję do konkretnego indywidualnego obiektu (osoby realnej lub fikcyjnej, przedmiotu, dzieła sztuki materialnego lub abstrakcyjnego itp., itd.) w rzeczywistości pozajęzykowej i nie można im przypisać żadnej formuły definicyjnej (są semantycznie puste). Przypisanie danej nazwy do danego obiektu jest ściśle konwencjonalne, można sprowadzić je do formuły performatywnej Ten oto przedmiot nazywa się X (Karolak 1991: 268). Teoria performatywów precyzyjnie opisuje warunki fortunności aktu mowy będącego nadaniem nazwy (por. np. Berezowski 2003: 114–118). Niezależnie od tego wyrażenia będące nazwami własnymi mogą mieć (i zwykle mają) jakieś znaczenie etymologiczne oraz jakieś znaczenie konotacyjne (kulturowe konotacje). Konotacje te są podstawą np. wtórnego użycia nazw własnych jako jednostek mających referencję ogólną lub tworzenia żywych lub ustabilizowanych porównań o charakterze metaforycznym takich jak deskrypcje określone typu: Harry Potter skoków narciarskich, polska Lombardia (por. np. Kosyl 1978; Chlebda 2002; Rutkowski 2012; Bogdanowicz 2015). Deskrypcja określona to wyrażenie, które opisuje cechy danego obiektu, a jednocześnie go jednoznacznie i indywidualnie identyfikuje – można je odnieść prawdziwie do jednego i tylko jednego obiektu (Topolińska 1984: 309). Odniesienie deskrypcji określonej wynika ze znaczeń użytych w niej słów i konstrukcji syntaktycznych (z formalnego punktu widzenia jest to zawsze grupa imienna).

Obiegowo opozycję nazwa własna : nazwa pospolita wiąże się z kwestią pisowni małą lub wielką literą, ale jest to kwestia zupełnie zewnętrzna i techniczna (istotna jedynie z punktu widzenia edytorskiego). Pisownia wielką literą nie jest i nie może być cechą dystynktywną nazw własnych, co jest potwierdzane przez wiele faktów: nazwy własne istnieją także w mowie i nie są w niej specjalnie wyróżnianie prozodycznie, istnieją konwencje zapisywania wielką literą także nazw pospolitych (np. w grafii niemieckiej) lub wręcz przeciwnie – są alfabety i konwencje piśmiennicze, w których nie ma rozróżnienia na małe i wielkie litery (np. w grafii arabskiej).

Subdyscypliną leksykologii, która zajmuje się badaniem nazw własnych, jest onomastyka. W metodologii onomastyki przy opisie nazw własnych zwraca się uwagę przede wszystkim na perspektywę funkcjonalną, czyli wskazuje się, że pierwotna funkcja nazw własnych jest inna niż nazw pospolitych. Nazywa się ją funkcją identyfikacyjną, dyferencjalną, identyfikacyjno-dyferencjalną (tak np. Kosyl 1992: 50), deiktyczną (Kaleta 1998: 18) czy nawet onomastyczną (Pałuszyńska 2003: 115). Pod tą etykietką mieszczą się – mówiąc w pewnym uproszczeniu – wspomniane wyżej dwie podstawowe cechy nazw własnych: indywidualna referencja i brak znaczenia.

W tradycji polskiej i słowiańskiej onomastyki wyróżnia się wiele działów, które zajmują się badaniem określonych typów nazw własnych. Najważniejsze z nich to: antroponimia (bada nazwy osobowe: imiona, nazwiska, przezwiska, przydomki, pseudonimy), toponimia (bada nazwy geograficzne: miast, wsi, osad etc. oraz lasów, gór, rzek, jezior etc.) i chrematonimia (bada nazwy nadawane artefaktom, czyli wytworom ludzkiej działalności). Osobny nurt badań onomastycznych stanowią kwestie związane z funkcjonowaniem nazw własnych w tekstach literackich różnego typu, czyli onomastyka literacka (por. np. Biolik red. 1993; Kosyl 1998; Cyz man 2009).

W przeciwieństwie do nazw pospolitych nazwy własne (np. ich kształt lub zasady użycia) w pewnym zakresie podlegają odgórnej kontroli instytucji władzy państwowej różnego szczebla (co wynika z tego, że elementem nazewniczego aktu performatywnego jest uprawnienie do nadania nazwy). W ten sposób kontrolowane jest np. nadawanie imion i dziedziczenie nazwisk, nadawanie nazw miejscowych i rejestrowanie nazw marek i modeli (zastrzeżonych znaków towarowych).

Formy wyrazowe mogą przechodzić z klasy nazw pospolitych do nazw własnych i odwrotnie (powstaje wtedy homonimia nazwy pospolitej i własnej). Nazwa pospolita może stać się nazwą własną jakiegoś obiektu decyzją uprawnionej osoby (np. właściciel jakiegoś lokalu gastronomicznego nadaje mu nazwę tożsamą z nazwą pospolitą) albo może być przejściowo w obrębie jakiejś wspólnoty komunikacyjnej używana w funkcji nazwy własnej. W tym drugim wypadku mamy do czynienia z tzw. mianem, które można traktować jako zredukowaną postać deskrypcji określonej.

Przechodzenie nazw własnych do kategorii nazw pospolitych powiązane jest z procesem tzw. eponimizacji. Eponim to wyraz pospolity, który etymologicznie powiązany jest z jakąś nazwą własną (w perspektywie synchronicznej nazwa własna motywuje tę nazwę pospolitą). Szczególnym wypadkiem eponimizacji jest sytuacja, gdy nazwa własna będąca marką staje się nazwą pospolitą w wyniku dużej popularności produktu i dużej frekwencji w uzusie. Na gruncie języka polskiego tak stało się m.in. z produktami marek Adidas i Pampers, których nazwy (własne) stały się – wbrew woli instytucji mającej prawa do tych marek – nazwami (pospolitymi) będącymi nazwami typu produktu (adidasy to określenie dowolnych butów sportowych, a pampers to określenie dowolnej pieluchy jednorazowej).

Rzeczowniki konstytuujące nazwy własne mogą podlegać przewidzianym w systemie modyfikacjom słowotwórczym. W szczególności dotyczy to produktywnych operacji zdrabniania i zgrubiania (ale można także np. tworzyć od nich przymiotniki, które nie są już nazwami własnymi). Powstałe w ten sposób wyrażenia, np. Łukaszek, zachowują cechy nazw własnych, ale jednocześnie stają się pragmatycznie nacechowane.

Cechą, która odróżnia nazwy własne od deskrypcji określonych, jest to, że nazwy własne w zdaniach nie mogą zajmować pozycji predykatywnych (przy czym zasada ta w polszczyźnie nie obejmuje zdań z tzw. to predykatywnym: Ten kraj to Polska.). Zdania typu *Ten kraj jest Polską. są dewiacyjne, a zdania typu Ten kraj jest 40-milionowym państwem leżącym w środku Europy. są poprawne, choć odniesienie wyrażenia 40-milionowe państwo leżące w środku Europy jest takie samo, jak wyrażenia Polska. Związane to jest z tym, że nazwa własna nie przypisuje obiektowi żadnych cech, a jedynie etykietę. Deskrypcja określona takie cechy przypisuje, może więc być użyta predykatywnie.

Czysto gramatyczną konsekwencją indywidualnego odniesienia nazw własnych jest nierealizowanie przez nie gramatycznego znaczenia liczby mnogiej (por. Kaleta 1998: 29–31). Nazwy własne mogą występować w liczbie mnogiej, przy czym nie oznacza ona zbioru obiektów danego rodzaju, ale liczbę obiektów o danej nazwie jednostkowej. Na przykład wyrażenie pięciu Stefanów nie oznacza ‘pięciu mężczyzn’, ale pięć obiektów, które nazywa się Stefan (może to być mężczyzna, ale może także np. kot). Analogicznie działają nazwy kolektywne typu Nowakowie, Kowalscy. Część nazw własnych to gramatyczne rzeczowniki plurale tantum, które jednak mają normalne, jednostkowe odniesienie (np. Katowice, Himalaje).