Parenteza

Parenteza to struktura językowa wypowiedzeniowa włączona do zdania, może mieć postać wyrazu, kilku wyrazów lub zdania; niepowiązana zależnością składniową z wyrażeniem głównym, pozostaje z nim w relacji kookurencji. Funkcja parentezy polega na komentowaniu aktualnie tworzonego tekstu, jest zjawiskiem mownym; między parentezą a metatekstem zachodzi relacja krzyżowania. Parentetyczność może być dystynktywną właściwością zarówno poszczególnych wyrażeń językowych, jak i całych klas. Wyróżnia się wyrażenia inherentnie parentetyczne oraz użyte parentetycznie. Wypowiedzenie z parentezą może być ujmowane bądź jako produkt językowy (por. składniowe teorie parentezy), bądź jako realizacja aktu mówienia (por. funkcjonalne teorie parentezy).

1. Składniowe teorie parentezy

Ze względu na budowę zdania i rodzaj związku między parentezą a pozostałą częścią zdania w opisie struktur parentetycznych stosuje się terminy: zdanie wtrącone (Krasnowolski 1897), wypowiedzenie zestawione, parenteza, uwaga nawiasowa (Klemensiewicz 1951, 1953), tekst prowadzący i tekst naddany (Górny 1962), wypowiedź wtrącona (Jodłowski 1976), wypowiedź główna i wyrażenie parentetyczne (Grochowski 1983), wyrażenie parentetyczne i wyrażenie główne (Moroz 2010).

1.1. Parenteza w składni tradycyjnej

W tradycyjnych opisach składniowych zwraca się uwagę na niejasny status gramatyczny struktur parentetycznych: ze względu na brak zależności formalnych z pozostałymi składnikami zdania parenteza nie należy do ścisłej struktury zdania, ponadto ciągi parentetyczne stanowią zbiór niejednorodny pod względem formy i funkcji. Przyjmuje się, że parenteza w odróżnieniu od apozycji, w terminologii Krasnowolskiego (1897) dopowiedzeń, nie jest strukturą przynależną zdaniom pojedynczym, z kolei od przytoczenia różni się tym, że wprowadza do tekstu głównego tekst tego samego nadawcy. Wypowiedzenia wtrącone – w odróżnieniu od wypowiedzeń nawiasowych wyznaczających ubocznie jakiś szczegół należący do treści zdania – dotyczą czyjegoś sądu lub osobistej postawy mówiącego wobec treści wypowiedzi (Krasnowolski 1897; Jodłowski 1976).

Brak związku składniowego między parentezą a elementami zdania podstawowego w ramach tego samego wypowiedzenia był opisywany jako związek logiczny (Krasnowolski 1897), skojarzeniowy związek myślowy (Klemensiewicz 1953), uboczna, drugoplanowa opinia lub postawa mówiącego wobec treści wypowiedzenia (Jodłowski 1976), redundantny komentarz o funkcji modalnej (Wróbel 1975).

Funkcja parentezy (wypowiedzenia wtrąconego) polega na ustosunkowaniu się nadawcy względem prawdziwości treści zdania (Krasnowolski 1897); dodaniu do tekstu uwagi wypływającej ze stanowiska refleksyjnego względem treści zdania (Klemensiewicz 1953), ustosunkowaniu się autora do tekstu (Górny 1962). Wojciech Górny (1962) odróżnia tworzenie tekstu od tekstu jako produktu językowego; związek między tekstem prowadzącym a tekstem komentującym opisuje odpowiednio jako związek skojarzeniowy vs. związek semantyczno-treściowy i formalny (styczność tekstowa i łączność intonacyjna).

Wyróżniane typy wyrażeń parentetycznych, zarówno formalno-gramatyczne, jak i semantyczne, nie są wyczerpujące (por. np. Klemensiewicz 1951; Bąba, Mikołajczak 1973; Makarski 1971; Marcjanik 1978, zob. Grochowski 1983).

1.2. Parenteza w składni strukturalnej

W składni strukturalnej przyjmuje się, że parenteza jest niesamodzielna wypowiedzeniowo, stanowi w zdaniu składnik nieobligatoryjny i niedeterminowany, zarazem determinuje istnienie struktury podstawowej (wymaga obligatoryjnie wyrażenia głównego) (Moroz 2010, por. też Górny 1962). Może być ciągiem o dowolnym stopniu złożoności (zdaniem, konstrukcją składniową, składnikiem konstrukcji składniowej). Typ związku między strukturą parentetyczną a wypowiedzeniem głównym (WG) charakteryzuje się za pomocą relacji kookurencji (por. Wajszczuk 2005); ze względu na typ wyrażenia, z którym wyrażenie parentetyczne (WP) wchodzi w relację, wyróżnia się kookurencję wypowiedzeniową i składnikową, przy czym typ relacji nie zależy od miejsca parentezy w zdaniu, ale od „sposobu operowania przez WP na strukturze WG” (Moroz 2010). Pod względem budowy wyrażenia parentetyczne stanowią różnorodne strukturalnie ciągi; projekt klasyfikacji strukturalnej parentez ze składnikiem czasownikowym przedstawił Andrzej Moroz (2010).

W składni strukturalnej parenteza z czasownikiem jest opisywana jako efekt transformacji zdania wyjściowego. W modelu Jurija Apresjana (2012 [1986]) konstrukcja parentetyczna jest kompensacyjnym zjawiskiem składniowym, pozwalającym na niewypełnienie obligatoryjnej walencji leksemu. W składni zależności Igora Mel’čuka, w zdaniu z czasownikiem użytym parentetycznie relacja zależnościowa między czasownikiem a tzw. uzupełnieniem zdaniowym jest odwrócona, por. V←synt–P (Iordanskaja, Mel’čuk 2011). W składni dystrybucyjnej czasownikowe struktury parentetyczne uznaje się za jednostki operacyjne, tj. wyrażenia będące wynikiem przekształcenia parentetyzującego realizowanego na wyjściowej strukturze nieparentetycznej; typy transformacji parentetyzujących przedstawił Moroz (2010).

2. Funkcjonalne ujęcia parentezy

W teoriach funkcjonalnych parenteza jest ujmowana jako realizacja aktu mówienia. Ze względu na tę właściwość akcentuje się rolę parentezy w strukturze tematyczno-rematycznej wypowiedzenia, komentujący charakter struktur parentetycznych, a także ich operowanie na poziomie makroskładni. Jako pierwszy w kategoriach funkcjonalnych, a nie formalno-syntaktycznych, ujmował parentezę Górny, postulował on przeniesienie wypowiedzeń zestawionych ze składni (w ramach której stanowią zjawisko pograniczne i marginalizowane) do nauki o budowie tekstu (Górny 1962).

2.1. Parenteza jako komentarz do treści zdania

Z punktu widzenia roli wyrażeń w strukturze tematyczno-rematycznej (STR) → struktura tematyczno-rematyczna wypowiedzenia parentezę uznaje się za strukturę językową operującą na STR. Stanowi ona osobną „taśmę dyskursu”, komentującą treści sądów; wyrażenia parentetyczne przeważnie pełnią funkcję dictów tematycznych, niekiedy zaś – rematów (Bogusławski 1977). Na „dwutekstowość” wypowiedzi z parentezą jako dygresją, ujawniającą istnienie nadawcy tekstu głównego zwracał uwagę Maciej Grochowski (1984). Struktury parentetyczne reprezentują poziom wypowiedzenia (realizacji języka), należą do „gramatyki”

wypowiedzenia, czyli składni pragmatycznej (makroskładni). Są nieredukowalne do schematów składniowych zależnościowych, odzwierciedlają nie relacje zachodzące w świecie, ale ustanawiane przez mówiącego, mają do spełnienia swoją rolę wyłącznie w momencie mówienia (Żabowska 2017).

W ujęciu funkcjonalnym parenteza nie jest składnikiem redukowalnym, przeciwnie, stanowi istotny z punktu widzenia nadawcy komentarz do bieżącej wypowiedzi. Jako akt działania mówiącego na strukturze aktualnego wypowiedzenia sama nie podlega negacji. Rozmaite czasowniki parentetyczne, niezależnie od ich formy gramatycznej, realizują zawsze czas teraźniejszy aktualny, por. Była, dodam, bardzo ładna., Była, dodajmy, bardzo ładna. Parenteza musi także wyrażać stwierdzenie pozytywne, por. *Maria, ukrywam, podoba mi się.

2.2. Parenteza a metatekstowość

Na metatekstowość jako definicyjną właściwość parentezy wskazywał M. Grochowski (1983,

1984, 1986), por. proponowany schemat eksplikacji wypowiedzi z parentezą: ‘Mówiąc to, że S₁P₁, mówię również o S₁P₁ (lub o czymś, co jest częścią S₁P₁) to, że S₂P₂’, odzwierciedlający tezę, że parenteza jest rezultatem świadomego działania nadawcy, który w ten sposób ujawnia samego siebie, a także to, że mówi coś o aktualnie użytym wyrażeniu językowym

(Grochowski 1983). Metatekstową interpretację parentezy przyjęli w swoich pracach Andrzej Moroz (2010), Marzena Stępień (2014), Krystyna Kleszczowa (2015). W późniejszej pracy Grochowski (2007) odrzucił metatekstowe ujęcie parentezy, m.in. ze względu na fakt, że ciągami wstawionymi parentetycznie do zdania mogą być także wyrażenia o referencji pozajęzykowej czy semantycznie puste (np. przerywniki); z drugiej strony, część wyrażeń metatekstowych nie może samodzielnie konstytuować parentezy. Wcześniej Anna Wierzbicka

(1971) zwróciła uwagę na to, że niektórym „czasownikom nawiasowym” (parenthetical verbs) można przypisać ramę metatekstową, por. np. przyznaję, podkreślam, powtarzam, podczas gdy inne nie mają charakteru metatekstowego (nie zawierają w strukturach semantycznych metapleonazmu „mówię”), por. np. sądzę, mam nadzieję, obawiam się. Między zakresami pojęć parenteza i metatekst zachodzi zatem relacja krzyżowania.

W odróżnieniu od wyrażeń metatekstowych istotą parentezy nie jest komentowanie aktualnie używanych wyrażeń, ale jest ona efektem działania mówiącego na bieżącej wypowiedzi. Metatekstowość jest właściwością narzędzi językowych (w rozumieniu Bogusławskiego 2008b), a parentetyczność – działań na tych narzędziach (należy do sfery realizacji języka); wyrażenia metatekstowe są leksykalnymi komentarzami na temat bieżącego mówienia, natomiast parenteza – strukturalnym wyznacznikiem aktualnego działania mownego nadawcy (Żabowska 2021).

2.3. Prozodia parentezy

Zenon Klemensiewicz (1953) uznaje intonację za wskaźnik składniowy wypowiedzenia zestawionego, a na obligatoryjność wykładników wymawianiowych parentezy wskazuje także Ewa Komorowska (2001). Przyjmuje się, że suprasegmentalnym wykładnikiem parentezy jest intonacja i pauzy (Grochowski 1986), parenteza na ogół nie jest akcentowana (Bogusławski 1977). Cechy prozodyczne wyrażeń parentetycznych – takie jak niższy ton, brak akcentu, szybsze tempo, wydzielenie pauzami, brak możliwości kontrastowania eliminacyjnego – są skorelowane z pełnieniem przez nie w wypowiedzeniu funkcji dictów tematycznych (Bogusławski 1977). Szczegółowy opis prozodii parentezy przedstawiła M. Stępień (2014). Badania eksperymentalnych prozodii parentezy przeprowadził Juliusz Skorek (2017).

3. Wyrażenia parentetyczne

W ujęciu Jamesa Urmsona (1952) parenthetical verbs to czasowniki, które w 1. os. mogą być użyte w zdaniu parentetycznie (tylko niektóre z nich dopuszczają użycia wyłącznie parentetyczne, np. conclude). W odróżnieniu od czasowników deskryptywnych nie przyjmują one form czasu present continuous, a jedynie present perfect, nie charakteryzują bowiem stanu mentalnego mówiącego czy podejmowanych przez niego czynności mentalnych, ale wyrażają stosunek mówiącego do treści stwierdzenia (implikują gotowość jego uznania), por. He is, I suppose, at home. Czasownikami parentetycznymi są np. know, believe, rejoice, regret, conclude, suppose, guess, deduce, infer, presume, assume, expect, admit, predict. Urmson wskazuje także na istnienie przysłówków pełniących analogiczną funkcję, por. luckily, happily, consequently, presumably, certainly, undoubtedly, probably, possibly, a także na odpowiedniości zachodzące między tymi przysłówkami a czasownikami parentetycznymi, por. np. unfortunately – I regret, consequently – I infer (deduce), certainly – I know. Istotność wartości (formy i funkcji) 1. os. zbliża czasowniki parentetyczne do czasowników performatywnych → performatyw, w odróżnieniu jednak od performatywów wskazane właściwości czasowników parentetycznych dotyczą także pozostałych form paradygmatu (por. *I was believing) (Urmson 1952).

Współcześnie odróżnia się wyrażenia inherentnie parentetyczne od użytych parentetycznie; przyjmuje się także, że parentetyczność może być właściwością poszczególnych jednostek leksykalnych lub całych klas semantyczno-funkcjonalnych wyrażeń. Ponadto parentetyczność może być rozpatrywana jako właściwość elementów systemu językowego bądź użycia wyrażeń.

3.1. Parentetyczność jako właściwość elementów języka

Parentetyczność może być dystynktywną właściwością zarówno wyrażeń językowych (leksykalnych i operacyjnych jednostek języka, tzw. „parentetycznych komentarzy metatekstowych” (Żabowska 2009), „parentetycznych jednostek języka” (Stępień 2014)), jak i całych klas. Z definicji parentetyczne są przerywniki (Śledź 2003; por. sygnały fatyczne, Ożóg 1990) i komentarze metatekstowe (Wajszczuk 2005). Operacyjne jednostki języka inherentnie parentetyczne mogą mieć charakter regularnych semantycznych lub asemantycznych przekształceń wyrażeń językowych. Przykładem parentetycznej operacji semantycznej jest jednostka [osobowa fraza czasownikowa_i bez podmiotu oznaczająca wypowiedź lub działanie zmierzające do stworzenia wypowiedzi] : [imiesłów przysłówkowy współczesny_i], por. np. podsumować [coś] → podsumowując, _ (Bogusławski, Danielewiczowa 2005: 347), a operacji asemantycznych – jednostki typu [jednostka inherentnie parentetyczna] : Ø, por. np. jak _, _ : Ø, np. jak się domyślam, _ → domyślam się, _; że _, _ : Ø, np. że przypomnę, _ → przypomnę,

_ (Stępień 2014: 130). Z kolei leksykalnymi jednostkami parentetycznymi są np. _, ba, _; _, ot, _; _, bagatela, _ (asyntagmatyki parentetyczne, zob. Grochowski 2004, 2006), (tak), jak

_, _; jak _, _ (Bogusławski 2008a), według [kogo], _; zdaniem [kogo], _ (Stępień 2014); [jakoś] mówiąc, _ (Stępień 2014; Kubicka 2017; Żabowska 2020). Stępień (2014) wyróżnia także inherentnie parentetyczne jednostki suprasegmentalne (prozodyczne), np. (tak), jak _, _.

Możliwość tworzenia struktur parentetycznych nie jest cechą uniwersalną wyrażeń quasi-synonimicznych, także w perspektywie ustalania ekwiwalencji międzyjęzykowej (zob. Iordanskaja, Mel’čuk 2011). Produkty różnych parentetycznych jednostek operacyjnych mogą przybierać taką samą formę, por. np. On, przypuszczam, wyjechał. vs. On, obawiam się, wyjechał. (zob. Iordanskaja, Mel’čuk 1990; Danielewiczowa 2002: 285–290), por. On, obawiam się tego, wyjechał. Ponadto leksykalne jednostki języka mogą mieć taki sam kształt jak produkty operacji parentetycznej, np. forma 2. os. tr. rozk., por. powiedzmy, _ vs. dodajmy / załóżmy, _, np. Przyjdę, powiedzmy, we wtorek. vs. Przyszedł, dodajmy, nie sam. (Wołk 2007), czy ciąg z formą imiesłowu na -ąc (por. prawdę mówiąc, _ vs. dosadnie / delikatnie / w skrócie mówiąc, _).

3.2. Parentetyczność jako właściwość realizacji systemu i użycia języka

Wyrażenia użyte parentetycznie w wypowiedzeniu mogą stanowić efekt: 1. realizacji inherentnie parentetycznych jednostek operacyjnych, np. podsumowując, dodajmy; lub 2. użycia w postaci tzw. wtrącenia wyrażeń językowych nienależących do klasy wyrażeń inherentnie parentetycznych, np. On, oczywiście, wyjechał. Zakres wyrażeń wyznaczany przez obydwa zbiory jest otwarty, przy czym klasę 1. tworzy przewidywalny zestaw wyrażeń o wspólnych cechach semantyczno-funkcjonalnych, a typ 2. może reprezentować w zasadzie dowolne wyrażenie. W przypadku wyrażeń językowych inherentnie parentetycznych opozycja ta neutralizuje się.

Tabela: Parentetyczność jako właściwość wyrażeń językowych

parentetyczność jako cecha narzędzi językowych

parentetyczność jako cecha dzia-

łań na narzędziach językowych

klasy

seman-

tyczno-syntaktyczne

inherentnie parentetyczne jednostki języka

klasy

semantyczno-

-funkcjonalne

różne

wyrażenia językowe

przerywniki, komentarze metatekstowe

leksykalne

operacyjne

realizacja

jednostek systemu

użycie

parentetyczne

semantyczne

asemantyczne

np. prawda, tego, wiesz

np. bagatela, ba, ot,

jak _, _;

[jakoś]

mówiąc, _

np. osobowa fraza

czasownikowa_i bez podmiotu oznaczająca wypowiedź

lub działanie zmierzające

do stworzenia wypowiedzi

___________ imiesłów

przysłówkowy współczesny_i

np.

jak _, _

________

Ø

np. podsumowując, _

np. oczywiście, mąż Zosi,

wczoraj

4. Rola parentezy w procesach zmian językowych

Z punktu widzenia zmian językowych istnienie struktur parentetycznych należy wiązać z wykształcaniem się zdań złożonych. Z kolei w efekcie procesów leksykalizacji i gramatykalizacji powstały nowe jednostki systemu oraz podklasy funkcjonalne wyrażeń.

4.1. Autokomentująca parenteza w historii polszczyzny

W rozwoju języka istotne dla wykształcenia się struktur złożonych były struktury metainformacyjne, tzw. dopowiadające (por. Lech i Czech, bracia; wąż, ryba śliska) oraz autokomentujące uwagi wtrącone (np. był, iże jako to sami dobrze wiecie, […]). „Potencjalna złożoność” struktur metainformacyjnych pozwala na ich interpretację jako zdań podrzędnych rozwijających lub jako wypowiedzeń funkcjonalnie współrzędnie złożonych (pełniących funkcję identyfikującą). Struktury metainformacyjne funkcjonują jako konstrukcje zestawione, niezależne formalnie od pozostałych części zdania; brak zależności formalnej wskazuje na zmianę jakiegoś parametru aktu komunikacji (nadawcy, odbiorcy, kodu itp.), co wykracza już poza strukturę wypowiedzenia prostego (Pisarkowa 1984: 136–137). Wtrącone w tok główny tekstu autokomentarze zawierające uwagę nawiasową wprowadzane były pierwotnie przez jako(ż), ile (od XVII wieku dodatkowo umieszczane w nawiasach, a z czasem w pauzach).

Różnią się one od wypowiedzeń zestawionych z tzw. formułą obecności (por. świadczę, jakom przy tym był: kradł; świadczę, jakom widział, (że) kradł) brakiem związków składniowych z tekstem głównym. Wykształcenie się struktury uwagi nawiasowej jest efektem kontaminacji zestawień zależnych i niezależnych. Wprowadzanie uwag nawiasowych jest nie tyle przejawem nieładu składniowego, ile dowodem dojrzałości składniowej języka, który dopuszcza

swobodne stosowanie i rozszerzanie reguł składniowych (Pisarkowa 1984: 220–222).

4.2. Leksykalizacja i gramatykalizacja wyrażeń parentetycznych

Użycia parentetyczne były podstawą dla wytworzenia się podklas wyrażeń metakomentujących, głównie partykuł i komentarzy metatekstowych. Liczne podklasy partykuł (zob. SGPP) powstały przez zerowanie autoreferującej parentezy (Kleszczowa 2015). Pierwotne konstrukcje przysłówkowo-czasownikowe z czasownikiem w formie funkcjonalnie teraźniejszej (1. os. cz. teraź. lub imiesłów na –ąc, –wszy, –łszy), por. powiadam po prostu, kładę za prawdę, wiem za pewne, na przykład biorąc, właśnie mówiąc, ku prawdzie rzekszy, w wyniku elizji redundantnej treści ‘mówię, że mówię’ przekształciły się w wyrażenia metatekstowe, por. po prostu, zaprawdę, na przykład. Przy czym, nie jest to proces uniwersalny – tylko określone typy semantyczne parentez dają określone podtypy semantyczne partykuł (Kleszczowa 2015: 47–55). Ze struktur pierwotnie parentetycznych wytworzyły się także komentarze metatekstowe, por. np. prawdę mówiąc, nawiasem mówiąc; że [przypomnę], _; by [przypomnieć], _; jak [sądzę] (por. też Weiss 2005). Efektem tekstowego (wypowiedzeniowego) mechanizmu parentezy są zarówno zleksykalizowane wyrażenia, jak i klasy funkcjonalne. W rozwoju diachronicznym m.in. ze zhierarchizowanych struktur składniowych z parentezą wytworzył się metatekst.

W perspektywie gramatykalizacji ujmuje się przejście wyrażeń z poziomu przedmiotowego do wyrażeń tzw. gramatycznych (funkcyjnych, w tym metatekstowych), por. np. tzw. przysłówki epistemiczne, np. niewątpliwie, prawdopodobnie; quasi-imiesłowy, np. podsumowując, [jakoś] mówiąc; wyrażenia „ekwiwalentne illokucyjnie”, np. jak (sądzę, twierdzę), że (powiem, podsumuję); „celowe”, np. by (podsumować); „przyczynowe”, np. dla, gwoli (podsumowania, przypomnienia). Są one efektem zmian składniowo-funkcjonalnych i kategorialnych wyrażeń używanych parentetycznie.

W teorii gramatykalizacji zwraca się uwagę na to, że tzw. czasowniki słabe (fr. verbes faibles; epistemiczne, parentetyczne) mają tendencję do desemantyzacji i przekształcania się w wykładniki dyskursu (discourse markers), np. fr. on dit que – on dit – dit-on (Pop 2009), por. pol. powiedzmy. Bernd Heine (2013) wyrażenia parentetyczne jako należące do klasy

wyrażeń tetycznych (theticals) ujmuje w perspektywie kooptacji (cooptation) jako operacji spontanicznej, która nie prowadzi do zmiany językowej; w efekcie zmian diachronicznych tak używanych wyrażeń powstają rozmaite wykładniki pragmatyczne (pragmatic markers), np. ang. I mean, look, what else, indeed → zmiana semantyczna.

5. Parenteza jako właściwość tekstu

Poza właściwościami systemowymi struktur parentetycznych opisuje się także właściwości parentez ze względu na pełnione przez nie funkcje w tekście, np. funkcje stylistyczne w różnego typu tekstach, np. w prozie polskiej (Bąba, Mikołajczak 1973, 1975), w wypowiedziach prasowych (Marcjanik 1978) czy w idiolektach (Ciołek 2008). Parenteza może także być wykładnikiem różnego typu funkcji tekstowych, np. wprowadzania eufemizmów (Dąbrowska 1991).