Struktura powierzchniowa i głęboka

Struktura powierzchniowa to formalna budowa zdania, stanowiąca realizację dopuszczalnych w danym języku reguł leksykalno-gramatycznych oraz transformacji struktur składnio-

wych. W gramatyce o podstawach semantycznych przyjmuje się kierunek od treści do formy, tzn. uznaje się istnienie semantycznych klas wyrażeń, które formalizują się w postaci różnorodnych formalnie elementów leksykalnych, oraz istnienie semantycznych (uniwersalnych) reguł łączenia wyrażeń, którym są podporządkowane formy (idiomatyczne) elementów języka. Struktura głęboka to semantyczna struktura treści wyrażanej za pomocą zdania. Między różnymi strukturami składniowymi może zachodzić tożsamość treści, a także za pomocą tej samej struktury powierzchniowej można wyrazić różne treści. W celu odzwierciedlenia struktury głębokiej tworzy się specjalne metajęzyki opisu (języki semantyczne), bazujące na logicznym rachunku predykatów bądź na języku naturalnym.

1. Najważniejsze koncepcje składniowo-semantyczne bazujące na opozycji struktury powierzchniowej i struktury głębokiej

Punktem odniesienia dla przyjmowanej w gramatyce semantycznej opozycji struktury powierzchniowej i struktury głębokiej jest gramatyka transformacyjna Noama Chomsky’ego, zgodnie z którą generowanie zdania zaczyna się od generowania jego struktury głębinowo -syntaktycznej, która następnie podlega interpretacji semantycznej (np. Newmeyer 1980).

W koncepcji Charlesa Fillmore’a elementami struktury głębokiej są role (odpowiadające zawartości semantycznej argumentów), por. przykładowe przypadki głębokie: Agens, Kontragens, Adresat, Rezultat, Instrument, Źródło, natomiast argumenty są elementami struktury powierzchniowej. Najważniejszym środkiem wyznaczającym struktury głębokie (struktury ról) i reguły ich przekształcania w struktury powierzchniowe (struktury argumentów) jest według Fillmore’a słownik, dlatego postulował on uszczegółowienie informacji syntaktycznej w opisie haseł czasownikowych (Apresjan 2000: 39–44).

Do koncepcji Fillmore’a nawiązują założenia modelu Sens↔︎Tekst – modelu syntezy semantycznej Igora A. Mel’čuka i Aleksandra K. Žolkovskiego, służącego do opisu semantycznych zbieżności i tożsamości (synonimii wyrażeń językowych różnego typu) wyrażeń

Magdalena Żabowska

różniących się leksykalnie, por. wyróżnione funkcje leksykalne i parametry leksykalne (zob. Apresjan 2000: 49–65); por. poziom głębinowo-syntaktyczny i powierzchniowo-syntaktyczny. Zagadnienie synonimicznych środków języka (różnego typu) było rozwijane przez Jurija D. Apresjana (2000).

W składni predykatowo-argumentowej Stanisława Karolaka (1972, 1984, 2002) predykaty reprezentują pojęcia, które są realizowane za pomocą wyrażeń predykatywnych. Implikacje predykatów mają charakter uniwersalny, ich realizacje w postaci wyrażeń argumentowych przynależą do idiomatyki poszczególnych języków, tym samym są podporządkowane regułom ogólnym.

Z kolei w ramach koncepcji służących do opisu treści wypowiedzi postuluje się naturalny metajęzyk semantyczny – w ujęciu Anny Wierzbickiej (inspirowanym teorią Andrzeja Bogusławskiego) jest to „lingua mentalis” zbudowany zarówno ze słownika, na który składają się indefinibilia, jak i reguł syntaktycznych jego zdań. Przedmiotem opisu semantycznego nie są wyrazy, ale zdania. Analiza semantyczna polega na przyporządkowaniu wyrażeniu A parafrazy tego wyrażenia, tj. wyrażenia B w metajęzyku opisu semantycznego, które jest zapisem struktury głębokiej („struktury myśli, do uzewnętrznienia której służy A”) wyrażenia A. W tym ujęciu jedynym sposobem przedstawienia struktury głębokiej (struktury semantycznej) zdania jest dokonanie jego parafrazy za pomocą innego zdania, synonimicznego z danym, ale bardziej rozczłonkowanego. W ten sposób wyrażenie B stanowi zapis struktury głębokiej wyrażenia A (zob. Wierzbicka 1969: 11–12, 1988).

2. Struktura powierzchniowa i struktura głęboka w gramatyce semantycznej

Podstawowym założeniem gramatyki o podstawach semantycznych jest prymarność (w sensie ontologicznym i metodologicznym) bytów treściowych względem ich formalnych realizacji. Przyjmuje się – zarówno w odniesieniu do słownika, jak i gramatyki – istnienie w języku dwóch osobnych kategorii bytów: pojęciowych i formalnych, między którymi zachodzą stosunki nie-jednoznaczne, tj. różne struktury formalne mogą reprezentować tę samą strukturę pojęciową oraz dana struktura pojęciowa może być wyrażona za pomocą różnych środków formalnych. Zarówno leksykon języka, jak i jego gramatyka mogą być opisywane jako kategorie pojęciowo-semantyczne lub formalno-gramatyczne.

2.1. Semantyczne i formalne klasy predykatów

W gramatyce semantycznej predykaty reprezentują byty pojęciowe, które są formalizowane w postaci różnorodnych formalnie i kategorialnie wyrażeń. Zuzanna Topolińska wyróżniła 5 klas semantycznych predykatów: 1. informujące o relacjach między materialnymi częściami świata; formalizują się najczęściej jako czasowniki, np. czyta; 2. predykaty mentalne, tj. informujące o postawie mentalnej (intelektualnej, emocjonalnej, wolicjonalnej) autora tekstu w stosunku do sytuacji, o których mowa; najczęściej mają formę czasowników, np. myśli, że; 3. informujące o tym, jak autor tekstu widzi związki (logiczne, kauzatywne, temporalne, przestrzenne…) między sytuacjami, o których mowa; formalizują się najczęściej jako spójniki, rzadziej czasowniki, np. dlatego, powodować (coś); 4. włączające referenta swojego argumentu do zbioru denotatów wyrażanego przez nie pojęcia generycznego; przybierają formę rzeczowników, np. wędkarz; 5. informujące o askrypcji nazwanej przez nie cechy

Struktura powierzchniowa i głęboka • 573

członem konstytutywnym propozycji i/lub argumentów; formalizują się jako przyimki i/lub przysłówki, np. niechętnie, z przyjemnością (zob. Topolińska 2018ab).

2.2. Semantyczne (uniwersalne) i formalne (idiomatyczne) reguły składniowe

W składni predykatowo-argumentowej (Karolak 1972, 1984, 2002) wyróżnia się dwa podstawowe zbiory reguł: (a) semantyczno-składniowe, które opisują, w jaki sposób łączą się lub wykluczają składniki treści wyrażeń, por. *Muzyka jest skłonna do wzruszeń.; (b) formalno-

-składniowe, które warunkują łączenie się lub wykluczanie form wyrażeń, por. *Chłopiec jest

skłonna do wzruszeń. Te pierwsze reprezentują składnię semantyczną (składnię pojęć), uniwersalne dla wszystkich języków reguły łączenia pojęć, natomiast drugie – składnię strukturalną (składnię form), określającą idiomatyczne reguły istniejące w poszczególnych językach. W ten sposób tworzy się hierarchia składni: składnia pojęć dominuje nad składnią form, która jest jej podporządkowana, zob. → struktura predykatowo-argumentowa → składnia.

2.3. Zależności między poziomem treści i poziomem form

Różne struktury powierzchniowe mogą wyrażać tę samą strukturę głęboką; por. np. zdania Piotr przepłynął crawlem 100 metrów w ciągu 45 sekund.  – Dystans 100 metrów Piotr przepłynął crawlem w ciągu 45 sekund.; Na sto metrów crawlem Piotr potrzebował 45 sekund.; Stumetrówkę Piotr pokonał w crawlem w 45 sekund. (Apresjan 200: 28–29). Jednakowa informacja semantyczna wyrażana za pomocą różnych środków gramatycznych określana jest mianem synonimii składniowej → relacje semantyczne między jednostkami leksykalnymi. Transpozycji składniowej podlegają zarówno wyrażenia, por. derywaty transpozycyjne typu ruszać się – ruch,

jak i zdania, por. Zakomunikował mi, że lekarz przyjechał. – Zakomunikował mi o przyjeździe lekarza. (Apresjan 2000). W tym rozumieniu za równoznaczne uznaje się także treści wyrażane za pomocą różnych części mowy, np. X ukrył swój wyjazd. – X wyjechał potajemnie., w tym wyrażeń funkcyjnych, np. Wystarczy, żeby wyszedł. – Gdy tylko wyjdzie. (Apresjan 2000), oraz treści wyrażane za pomocą środków leksykalnych i gramatycznych, np. dativus vs. przyimek, por. Kupił bluzkę Kasi. – Kupił bluzkę dla Kasi. (por. Topolińska 2010; zob. też Wierzbicka 1980).

Z punktu widzenia „radykalnie semantycznych” modeli opisu istotne jest odróżnienie różnych treści wyrażanych za pomocą takich samych wykładników formalnych, np. parentetycznego jak, por. Zrobił to (tak), jak zapowiedział. vs. Zrobił to, jak zapowiedział. (Bogusławski 2008).

Także pewne struktury syntaktyczne mogą podlegać „dwuznacznej” interpretacji ze względu na wyrażaną treść, por. np. zdania względne, por. Moja starsza córka, która ogromnie lubi przyjęcia… – zdanie względne dystynkcyjne vs. narracyjne (Zawadowski 1952) czy nominalizacje, np. Wyjazd Jana mnie cieszy – to, że wyjechał vs. to, że wyjedzie (por. Panevova 1991).

Różne sposoby realizacji danej treści mogą być konsekwencją różnorodnych transformacji, takich jak np. kondensacje treści, niewypełnienie pozycji argumentu (zob. np. Kikle-

wicz i in. 2010).

3. Struktura głęboka w opracowaniach leksykograficznych

W naukowych opracowaniach leksykograficznych stanowiących odbicie założeń tych koncepcji teoretycznych, które bazują na rozróżnieniu struktury powierzchniowej i struktury

Magdalena Żabowska

głębokiej, w hasłach wprowadza się opis zarówno formalny, jak i pojęciowy wyrażeń, a także opis zależności między nimi (Apresjan, Mielczuk, Żołkowski 1972; Karolak i in. 1980).