Parataktem

Parataktemy to jednostki niewchodzące w tradycyjnie rozumiane relacje syntaktyczne z innymi jednostkami, lecz z nimi współwystępujące (kookurujące). Oznacza to, że 1. nie są one

wymagane przez żaden element zdania; 2. nie stawiają klasowych wymagań wyrażeniom, z którymi kookurują. Pomimo braku związania syntaktycznego z innymi elementami, parataktemy wyraźnie przeciwstawiają się asyntagmatykom, tj. elementom niełączliwym w żaden sposób. Asyntagmatyki (hej, a kysz, oj, aha) są stawiane poza obszarem systemu języka naturalnego jako elementy semiotycznie od niego odrębne, bo nieuczestniczące w rządzących tym systemem regułach (por. niby-słowa, para-leksemy, Wajszczuk 2011). Na użycie parataktemów są nałożone reguły, jednak nie mają one charakteru syntaktycznego. Parataktemy, jako jednostki organizujące mówienie, niosą komentarz do odpowiednich porcji wiedzy (wyrażanej przez elementy struktury T-R) – kookurują zatem z wyrażeniami wypełniającymi dane miejsce struktury T-R. Ostatecznie więc parataktemy przeciwstawiają się syntaktemom

właśnie na podstawie typu zależności pomiędzy nimi a innymi elementami zdania. O ile syntaktemy, jednostki angażowane do mówienia o świecie, w tym o relacjach zachodzących pomiędzy określonymi elementami, wiążą się ze sobą relacjami syntaktycznymi (wchodzą na pozycje otwierane przez inne jednostki i/lub same otwierają pozycje dla innych jednostek), to parataktemy, jednostki organizujące to mówienie, odnoszą się do elementów struktury T-R. Innymi słowy, istotna dla nich jest nie forma czy znaczenie konkretnego słowa, lecz niesiony przez nie komunikat wskutek wypełnienia przez nie części tematycznej lub rematycznej. Do najlepiej rozpoznanych klas parataktemów należą → spójniki i → partykuły.

1. Historia opisu parataktemów

Istnienie elementów nieobligatoryjnych w zdaniu (redukowalnych, usuwalnych bez naruszenia struktury zdania i/lub jego warunków prawdziwościowych) było obserwowane dość wcześnie, jeszcze przed teoretycznym wyodrębnieniem klasy parataktemów (np. wskaźniki zespolenia Klemensiewicza). W propozycji podziału leksemów Romana Laskowskiego (1984) opozycja jednostek zdolnych do wchodzenia w związki składniowe z innymi jednostkami

294 • Anna Kisiel

(synsyntagmatyki) i jednostek niezależnych składniowo (asyntagmatyki) była centralna. Równocześnie badacze zauważali odmienność mówienia o świecie od mówienia o mówieniu. Do klasycznych prac na ten temat zalicza się artykuł Anny Wierzbickiej (1971, por. Bogusławski 1979) o metatekście jako „mówieniu w tekście o tym oto tekście”. Te dwa wątki, tj. istnienie jednostek niewrażliwych na zależności składniowe i istnienie dwóch płaszczyzn mówienia, zostały połączone w teorii składni dwojakiego typu, rozdzielającej dwa systemy: składniowy i metatekstowy (Wajszczuk 1997).

W ramach tej teorii został wprowadzony termin „parataktem” (Wajszczuk 2005) określający jednostki łączące się z innymi na zasadzie kookurencji, tj. nieotwierających pozycji scharakteryzowanych formalnie ani semantycznie. Dalszy podział parataktemów był moty-

wowany liczbą otwieranych pozycji: jedną prawostronną pozycję otwierają partykuły, dwie, prawo- i lewostronnie, otwierają spójniki. W przeciwstawnej parataktemom klasie syntaktemów badaczka wyodrębniła z kolei autosyntagmatyki (syntaktemy właściwe) i synsyntagmatyki (metapredykaty). O ile autosyntagmatyki uczestniczą w dwustronnych relacjach nacechowanych gramatycznie i semantycznie, to synsyntagmatyki wchodzą w relacje jednostronne, charakteryzowalne jedynie semantycznie.

Bazując na zasadniczym rozdzieleniu składni zależności i składni kookurencji, Jadwiga

Wajszczuk zmodyfikowała zakres i odniesienie terminów wcześniej wykorzystywanych w klasyfikacjach leksemów przez R. Laskowskiego (1984, 1998) czy Macieja Grochowskiego (1986, 1997). Mimo że Laskowski (1984) wyodrębnia klasę asyntagmatyków również na podstawie ich niezdolności do wchodzenia w relacje składniowe z innymi jednostkami, to zalicza on do tej klasy – obok syntaktycznie niezależnych (choć mogących pełnić funkcje składniowe, por. Grochowski 1996) interiekcji – również klasę kontekstowo zależnych (a więc implikujących istnienie tekstu) dopowiedzeń (por. Dobaczewski 1998; Żabowska 2011). Zaś opozycyjna wobec asyntagmatyków klasa syntagmatyków mieści w sobie dwie zasadnicze grupy: jednostki stanowiące człony relacji składniowych (autosyntagmatyki) oraz wykładniki relacji składniowych (synsyntagmatyki) (por. też Wajszczuk 1997; Walusiak 2011; Grochowski 2019). Zarówno zawartość odpowiednich klas, jak i samo rozumienie charakteru jednostek wchodzących w ich skład są różne w myśli Laskowskiego i Wajszczuk, tym samym miejsce tych klas w klasyfikacji i, w konsekwencji, rodzaj opozycji tworzonej z innymi klasami w ramach danego podziału nie są identyczne.

Do zasadniczych dylematów w rozważaniach nad parataktemami należy właściwe zrozumienie natury otwierania miejsc. Problem ten jest szczególnie widoczny w odniesieniu do elementów komentujących całe struktury TR i przy próbie rozdzielenia dwumiejscowych spójników łączących dwie STR oraz w jednomiejscowych komentarzach przywypowiedzeniowych, które – na mocy swojego znaczenia – wymagają przedtekstu (por. Kisiel 2011ab). Zagadnienie to było podejmowane również z perspektywy stopnia wydzielenia fonologicznego

w odniesieniu do dopowiedzeń (Dobaczewski 1998, 2014, 2020; por. Laskowski 1984, 1998; Grochowski 1986, 1997). Powiązaną z nim kwestię nakładania ograniczeń na elementy kookurujące (lub braku takich ograniczeń) poruszano zwłaszcza w odniesieniu do partykuł (por. np. analizy autorów „Słownika gniazdowego partykuł polskich”, Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014). Badania nad szykiem parataktemów, w tym w powiązaniu z ich odniesieniem, w sposób systematyczny przeprowadza Maciej Grochowski (np. 2002, 2003, 2007ab).

Parataktem • 295

2. Klasy parataktemów

Autorka terminu „parataktem” za nadrzędne kryterium podziału tej klasy uznała liczbę otwieranych pozycji. W pierwotnym podziale (Wajszczuk 2005) pozwalało ono odróżnić dwumiejscowe spójniki od jednomiejscowych partykuł. W propozycji późniejszej (Wajszczuk 2010) to samo kryterium odróżniało na najwyższym szczeblu podziału klasy dwumiejscowe spójniki od jednomiejscowych komentarzy STR. Na niższym poziomie obie te grupy podlegają dalszemu podziałowi ze względu na możliwość operowania na całych strukturach TR lub brak takiej możliwości. Spójniki dzielą się w ten sposób na dwie podgrupy: spójniki łączące w całość dwa wyrażenia rematyczne w ramach jednego tematu nadrzędnego (m.in. i, oraz, ani, lub, czy, bądź) oraz takie, które łączą dwie STR (m.in. czyli, toteż, ale, gdyż, bo). Komentarze z kolei dzielą się na dorematyczne partykuły (m.in. tylko, nawet, przede wszystkim, chyba) oraz semantycznie wymagające kontekstu komentarze przywypowiedzeniowe (m.in. jednak, zatem, bowiem, natomiast, skoro, jeśli, chociaż, ponieważ). Równocześnie autorka sygnalizuje możliwość dalszego różnicowania tak wyodrębnionych klas (świadczy o tym chociażby możliwość współwystępowania elementów jednej klasy, por. chyba również ona). Wątek ten został podjęty przez Magdalenę Żabowską (2009), która pokazała, że zakres odniesienia jednostek metatekstowych jest zróżnicowany i może obejmować inne wyrażenia metatekstowe.

Wśród klas parataktemów dokładnemu oglądowi zostały poddane spójniki (Wajszczuk

1997), partykuły (Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014), tematyzatory (Sulich 2008) i wybrane komentarze, m.in. dozdaniowe typu _i basta, _i tyle, _i już (Salińska 2003) czy parentetyczne, zbudowane na czasownikach mówienia (Ożóg 1991; Moroz 2007; Milewska 2011; Kubicka 2017).