Partykuła

Partykuła to jednostka leksykalna pełniąca funkcję komentarza dorematycznego. Z krótkiej tej definicji wynikają co najmniej cztery cechy partykuł. Po pierwsze, naturalnym środowiskiem opisu partykuł jest struktura tematyczno-rematyczna, nie zaś struktura zdania opisywana przez składnię zależności, w której partykuła nie uczestniczy. Wynika z tego, z jednej strony, że partykuły należy badać w zdaniu użytym (wypowiedzeniu), a zatem biorąc pod uwagę czynniki prozodyczne i kontekstowe. Z drugiej strony zaś, niezaangażowanie partykuł w strukturę zdania oznacza, że partykuła nie jest wymagana przez żaden składnik zdania i sama nie wymaga żadnego z góry określonego pod względem gramatycznym czy semantycznym elementu. Niesiony przez nią komentarz musi za to być zgodny z tym, co jest mó-

wione. Zatem w zdaniu informującym o silnym przekonaniu mówiącego (np. Jestem o tym przekonany.) nie może pojawić się partykuła to przekonanie osłabiająca, jak np. chyba (dodanie takiej partykuły jest tu wyłącznie możliwe na końcu zdania, a więc jako rodzaj autokorekty). Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie, aby pojawiła się ona w zdaniu informującym o czyichś, tj. osoby innej niż mówiący, przekonaniach (On chyba jest o tym przekonany.), gdyż nie zachodzi wówczas kolizja między dwoma (nieidentycznymi) stanami epistemicznymi jednej osoby. Po drugie, uczestnicząc w tym, co jest mówione, partykuła jest wykładnikiem stosunku mówiącego do przekazywanej wiedzy. Po trzecie, komentarz niesiony przez partykułę dotyka określonego elementu tej wiedzy: tego, co jest o czymś mówione, a więc rematu.

Dwie ostatnie cechy pozwalają wyznaczyć podstawowe funkcje partykuł. Należy do nich: 1) informowanie odbiorcy o stopniu pewności mówiącego co do tego, że właśnie to można o danym obiekcie powiedzieć; 2) zdawanie sprawy z wyboru powiedzenia właśnie tego, a nie czegoś innego, o danym obiekcie; 3) refleksja wiążąca to, co jest mówione o danym obiekcie, z jakimś innym powiedzeniem (przede wszystkim z powiedzeniem tego samego o innym obiekcie lub czegoś innego o tym samym obiekcie). Po czwarte wreszcie, ponieważ partykuła pozostaje związana z elementem wypowiedzenia, tj. rematem, naturalna dla niej jest antepozycja wobec rematu (postpozycja, przesuwająca partykułę na koniec wypowiedzenia, czyli na pozycję przyjmującą w naturalny sposób akcent zdaniowy, nie jest dla partykuł wykluczona – pod warunkiem przesunięcia akcentu na linearnie wcześniejsze elementy; jest to jednak pozycja w zdecydowanej większości wypadków nacechowana). W związku jednak z tym, że remat jest wyznaczany za pomocą środków prozodycznych, partykuła może się od niego linearnie oddalić, np. Chyba zjadłem już pięć ciastek, może nawet sześć. Niektóre partykuły (chociażby partykuły epistemiczne) są pod tym względem bardziej ruchliwe, inne (np. partykuły egzemplifikacji) wyraźnie mniej.

1. Cechy partykuł

Od samego początku badania nad partykułami we współczesnym rozumieniu skupiają się na dwóch cechach jednostek tej klasy: ich funkcji i asyntaktyczności. Pomijam tradycyjnie

wyodrębnianą grupę morfemów (-że, –ć, –ś, –li, –kolwiek, –no, –to, –co, –li) oraz jednostek zaliczanych współcześnie do różnych klas (bądź, by, oby, czy, niech, nuże, bodaj) nazywanych w gramatyce szkolnej partykułami („wyrazkami”) (por. Klemensiewicz 1937, 1965; Lehr-Spławiński, Kubiński 1946; Szober 1923, 1957, 1966; Gołąb, Heinz, Polański 1968; Jodłowski 1971). Partykuły wcześnie uznano za narzędzie wykorzystywane przez mówiącego do sterowania procesem mownym, tj. do wyrażania swojego stosunku do treści wypowiadanego zdania i wskazywania rozmówcy „pod jakim kątem widzenia ma on to zdanie ujmować” (Mirowicz 1948, 1949). Ta rola partykuł znalazła odzwierciedlenie w alternatywnych nazwach klasy: dodatkowy wyznacznik intelektualny (Klemensiewicz 1953; Misz 1968), modalizator (Laskowski 1984, 1998) czy modulant (Jodłowski 1976), por. też modyfikatory zdań typu oczywiście, głównie czy tylko zaangażowane w szeroko rozumianą modalność (Grzegorczykowa 1975).

Z punktu widzenia składni opisuje się partykuły jako jednostki nieodmienne (najstarsze – bardzo szerokie – rozumienie partykuł utożsamiało ten termin z pojęciem wyrazu nieodmiennego, por. Malinowski 1869; Małecki 1863 za: Ulitzka 2009), nieakomodowane

(Klemensiewicz 1953; Saloni 1974; Grochowski 1986, 1997; Wiśniewski 1995; Wróbel 1996, 2001; Laskowski 1998), niesamodzielne składniowo (Saloni 1974; Laskowski 1984), pozostające w specyficznym stosunku składniowym wobec pozostałych elementów zdania. Zauważa się ich zdolność do wiązania się albo z całym zdaniem, albo „z dowolnym składnikiem, stanowiąc część składnika” (Klemensiewicz 1965; Misz 1981). Wskazuje się na ich zmienną, nieograniczoną dystrybucję (Misz 1968, 1981; Makarski 1971; Grochowski 1983; Laskowski 1984;

Wróbel 1996), czasem podkreślając możliwość wchodzenia w relację z określoną klasą części mowy (zwłaszcza rzeczownikiem, por. Laskowski 1998; Wróbel 2001; Grochowski 1986, 1997), co sytuuje je w opozycji do innych klas części mowy (przysłówków). Zauważa się też swobodę ich szyku (Mirowicz 1948; Laskowski 1984; Grochowski 2006, 2016) i z nią niektórzy autorzy (Grochowski 1983, 1984, 1986, 1997, 2006) wiążą wspomnianą nieograniczoną dystrybucję, zauważając, że zmiana pozycji linearnej jest powiązana ze zmianą odniesienia partykuły. Równolegle jednak uznaje się partykuły za elementy stojące poza zdaniem, niezależne od jego struktury (Mirowicz 1948; Klemensiewicz 1937, 1953; Jodłowski 1976) i jej niekonstytuujące, należące do „obudowy zdania” (Misz 1981). Sprawiło to, że ich opis z punktu widzenia składniowego był niezwykle skomplikowany (por. uwagi o partykuło-przysłówkach, Saloni 1974).

Teza o niepełnieniu przez partykuły funkcji określającej i niekonstytuowaniu przez nie gramatycznej struktury zdania została poddana szczegółowej analizie w najnowszym ujęciu jednostek metatekstowych w perspektywie struktury tematyczno-rematycznej (Misz 1981; Wajszczuk 1997, 2005; Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014; Grochowski 2015) jako synsyntagmatyków. Ujęcie to jednoznacznie stawia klasy jednostek tego poziomu poza składnią zależności. Niezaangażowanie partykuł w strukturę zdania wiąże się, po pierwsze, z ich niezdolnością do wypełniania części rematycznej (ani tematycznej), co z kolei sprawia, że partykuły są nieakcentowalne niekontrastywnie i nienegowalne (Grochowski 1986, 2015;

Kisiel 2012). Ta cecha tłumaczy uwagi o braku wpływu partykuł na poprawność (Misz 1981) czy „trzon komunikatywny” zdania (Jodłowski 1976). Po drugie, stojąc poza składnią zdania, nie występują one w pozycjach konotowanych i same nie wymagają składnika należącego do określonej pod względem składniowym i/lub semantycznym klasy (Wajszczuk 1997; Wróbel 2001; Grochowski 2003, 2006). Ponieważ jednak klasy i podklasy wyrażeń metatekstowych podlegają wewnętrznemu zhierarchizowaniu (Żabowska 2009), możliwe jest wchodzenie pewnych partykuł na pozycje otwierane przez inne partykuły (Grochowski 2015), por. Ma chyba tylko brata. Takie ujęcie pozwala na doprecyzowanie sposobu udziału partykuł w procesie mownym jako komentarzy do rematu. Początkowo badacze (np. Misz 1968, 1981; Grochowski 1983, 1984, 1986, 2006) uznawali partykuły za element, obok szyku i prozodii (choć wobec prozodii drugorzędny, por. Grochowski 1984), aktywnie kreujący strukturę T-R, tj. wyznaczający remat. Podwójna rola partykuł jako wyznaczników i komentarzy do rematu groziła błędnym kołem w opisie relacji między jednostkami tej klasy a strukturą T-R (Kisiel 2009; Żabowska 2014) i partykuły ostatecznie usunięto ze zbioru wyznaczników rematu. Zaobserwowaną zaś swobodę pozycyjną partykuł można w tym ujęciu wytłumaczyć faktem prozodycznego wyznaczenia części rematycznej (na związanie partykuł ze składnikiem akcentowanym będącym „nosicielem dominanty treściowej” zwracał uwagę już m.in. Misz 1981).

Koncepcja partykuł jako komentarzy dorematycznych z jednej strony wyostrzyła opozycję między jednostkami tej klasy a często z nimi zestawianymi → przysłówkami. Przysłówki jako konotujące czasownik i przez niego konotowane należą do struktury zdania, funkcjonują więc na innym poziomie organizacji niż partykuły. Równocześnie klarowność rozdziału tych dwóch klas dała impuls do badań nad jednostkami metapredykatywnymi (Bałabaniak 2007; Danielewiczowa 2012), a tym samym do dalszego różnicowania poziomów meta. Z drugiej zaś strony, opis partykuł w perspektywie struktury T-R wymusił skontrastowanie tej klasy z innymi klasami metatekstowymi, takimi jak dorematyczne → spójniki, dotematyczne tematyzatory i konektory czy komentarze metatekstowe o odniesieniu do całej struktury T-R. O ile wcześniejsze opisy syntaktyczne proponowały rozróżnienie partykuł i spójników na podstawie, odpowiednio, braku/posiadania funkcji łączącej (Saloni 1974; Maldijeva 1995; Wiśniewski 1995; Wróbel 1996, 2001; Grochowski 1984, 1986, 1997; krytyka w Wajszczuk 1997), to opis obu klas w perspektywie struktury T-R pozwolił na wydobycie dalszych, zasadniczych różnic pomiędzy jednostkami obu klas: jednopozycyjność, prymarnie prawostronna, partykuł (Grochowski 2006, 2015, 2016), vs. dwumiejscowość spójników, zmienność pozycyjna partykuł (Misz 1981) vs. stabilizacja spójników na początku zdania [składowego] (Wajszczuk 1997). Jednocześnie – mimo klarownych kryteriów – rozdział partykuł i spójników pozostaje kłopotliwy, o czym świadczy fakt nieustannych przesunięć całych grup jednostek pomiędzy klasami, np. spójniki niewłaściwe typu skoro, ponieważ, chociaż (Wajszczuk 1997) uznane za podgrupę partykuł spajających (Wajszczuk 2010).

Uwagi o nieposiadaniu, prawdopodobnie ze względu na niesamodzielność składniową, samodzielnego znaczenia przez partykuły (Milewski 1965; Szober 1957) są w polskim językoznawstwie rzadkie. Najczęściej uznaje się, że specyficzna funkcja jednostek tej klasy wymaga ich odmiennego od przyjętego dla jednostek poziomu przedmiotowego sposobu definiowania. Jako jedna z pierwszych zwróciła na to uwagę Anna Wierzbicka (1969, 1971), podkreślając rolę jednostek metatekstowych w budowaniu „drugiej linii tekstu” i ich funkcję ujawniania mówiącego. W pracy o semantyce ludzkiej interakcji (1991) domaga się ona, aby partykuły jako „abbreviations for whole sentences” i reprezentanci akcji umysłu mówiącego, były definiowane poprzez rekonstrukcję zdania, które partykuły w sobie zawierają. Rozwinięta przez Jadwigę Wajszczuk (1997, 2005) teza o powiązaniu metatekstu ze strukturą T-R sprawiła, że konieczność powiązania definiowania partykuł z mówiącym i mówieniem stała się bezdyskusyjna (Grochowski, Kisiel, Żabowska 2009, 2014).

2. Zakres klasy

Ponieważ partykuły wcześnie uznano za operatory tekstu mówionego, a ich funkcję określano jako modalno-podkreślającą, jako wyrażanie stosunku mówiącego do treści, jej modulowanie uczuciowe, wolicjonalne i logiczne (Mirowicz 1948; Szober 1957; Pisarkowa 1978), nie dziwi fakt, że jedną z częściej opisywanych podgrup partykuł są partykuły epistemiczne (Żabowska 2008). O ich wyraźnej odrębności świadczy fakt, że nawet gdy były opisywane jako przysłówki, to klasyfikowano je jako oddzielną grupę, np. przysłówki formalne (Krasnowolski 1906), przysłówki trybu (Krasnowolski 1909; Gaert ner 1933, 1938), przysłówki modalne (Grzegorczykowa 1975). Znamienne jest też to, że większość jednostek egzemplifikujących klasę partykuł w opracowaniach starszych zakwalifikowalibyśmy dzisiaj właśnie do partykuł epistemicznych – poza nielicznymi typu tylko, nawet czy właśnie (Mirowicz 1949; Klemensiewicz 1965; Laskowski 1984). Dopiero systematyczne badania nad partykułami podjęte przez Macieja Grochowskiego pozwoliły jednoznacznie stwierdzić, że „wyrażanie modalności nie jest (…) specyficzną własnością partykuł ani ich własnością jedyną” (Grochowski 1984: 78).

Nie jest nam znana taka próba wewnętrznego zróżnicowania klasy partykuł, w której partykuły epistemiczne nie zajmowałyby czołowego miejsca. Henryk Gaert ner (1938) wyróżniał przysłówki osądu (niechybnie, naturalnie, podobno, może) wśród przysłówków trybu, obok przysłówków podkreślających (zwłaszcza, nawet), włączających (także, w dodatku) i ograniczających (jedynie, przynajmniej, tylko). Zenon Klemensiewicz (1953) wśród składników dodatkowych wyróżniał składniki oceniające (oczywiście, zapewne, chyba), uwydatniające (tylko, nawet, aż, już) i nawiązujące (po pierwsze, z jednej strony, następnie, ponadto, przede wszystkim). Stanisław Jodłowski (1949) przeciwstawiał waloryzanty modulujące walor logiczny wypowiedzeń (owszem, chyba, bodaj, bynajmniej, ale też nie, oby, czy) sytuantom (tylko, jeszcze, nawet, zwłaszcza) umiejscowiającym treść wypowiedzenia w kontekście bez jej określania czy uszczegółowiania. W późniejszej klasyfikacji (Jodłowski 1971) wyodrębniał modulanty modalne (na pewno, może, podobno, chyba, oby, niech), które zaznaczają rodzaj postawy mówiącego wobec realności treści wypowiedzenia, waloryzujące (owszem, naprawdę, istotnie), które charakteryzują stosunek treści wypowiedzenia do rzeczywistości, sytuujące (tylko, jeszcze, właśnie, przeciwnie, zwłaszcza), które umieszczają to, o czym mowa, na szerszym tle, afektujące (nawet, zresztą, przecież, przynajmniej, na szczęście, raczej, aż, no), które dynamizują wypowiedzenie emocjonalnie, i modulanty wprowadzające uzasadnienie lub reinterpretację (na przykład, ewentualnie, mianowicie). Roman Laskowski (1984) wśród modalizatorów wyodrębnia przysłówki przyzdaniowe (może, niby, chyba, istotnie) wyrażające stosunek mówiącego do wypowiadanego sądu, operatory pragmatyczne zmieniające zestaw presupozycji niesionych przez zdanie (jeszcze, właśnie, tylko, zwłaszcza), modalizatory kwantyfikujące (prawie, ledwo, całkiem). W motywowanym semantycznie podziale Grochowski (1986) wyodrębnił podklasy partykuł: 1. mówiących o stosunku nadawcy do wartości logicznej komunikowanego sądu; a mianowicie 1a. jego wiedzy (istotnie, oczywiście, wprost, poniekąd, wcale nie) lub 1b. jego lub czyichś przekonań i przypuszczeń (na pewno, prawdopodobnie, podobno) na ten temat; 2. niemówiących bezpośrednio o stosunku nadawcy do wartości logicznej komunikowanego sądu, lecz komunikujących o 2a. częstości występowania pewnego stanu rzeczy (na ogół, zwykle), 2b. następstwie czasowym (dopiero, już, wreszcie), 2c. istnieniu (też, jeszcze) lub nieistnieniu (tylko, jedynie) innych obiektów o własnościach posiadanych przez obiekt, o którym mowa w zdaniu, 2d. byciu jednym z wielu obiektów, o jakich nadawca mógłby mówić (na przykład, choćby), 2e. dominacji danego obiektu (przede wszystkim, zwłaszcza). Podział partykuł w SGPP (Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014) jest z kolei oparty na rozróżnieniu płaszczyzn aktualnego mówienia, których dotyka komentarz niesiony przez partykułę, tj. 1. wiedzy co do prawdziwości tego, co mówimy (partykuły epistemiczne); 2. wyboru tego, co mówimy (partykuły komentujące mówienie); 3. umocowania tego, co mówimy w tym, co zostało powiedziane (partykuły konkluzywne); 4. porównywania obiektów, o których mówimy (partykuły porównania); 5. wiązania informacji nowej z już podaną (partykuły uzupełniania). Każda z tak wyodrębnionych grup (gniazd) została poddana dalszemu podziałowi w oparciu o kryteria semantyczne.

Zarówno rozumienie, jak i zakres klasy partykuł nie jest w polskim językoznawstwie stały. Obecnie jednostki niech, bodaj czy oby nazywane partykułami w składni tradycyjnej włączane są do klasy operatorów trybu wymagających określonej formy gramatycznej czasownika (Grochowski 1997; Wróbel 2001), zaś czyż, a nuż, no do klasy modyfikatorów deklaratywności. Wykluczyć z klasy partykuł należy również inne jednostki nakładające ograniczenia kategorialne na składnik, z jakim współwystępują, m.in. operatory adnumeratywne (niespełna, około, ponad) (Duszkin 2010; Doboszyńska-Markiewicz 2011, 2013) i adsubstantywne (wprost, byle, lada). Za specyficzny rodzaj użycia partykuł należy natomiast uznać dopowiedzenia (Laskowski 1984; Grochowski 1986, 1987; Dobaczewski 1998) – klasę, której zasadność wyodrębniania budziła wątpliwości już w momencie jej ogłoszenia (Grochowski 1984).

Dyskusyjna jest wreszcie przynależność do charakteryzowanej tu klasy partykuł spajających (Wajszczuk 1997), zwanych również partykułami kontekstowymi (Walusiak 1999) czy operatorami adsentencjalnymi (Grochowski 2000, 2003), typu zaś, jednak, przecież, wszak.

W składni tradycyjnej i starszych opisach strukturalnych są one uważane za spójniki (Klemensiewicz 1937; Jodłowski 1976; Saloni, Świdziński 1998) lub podklasę, np. przysłówków (Krasnowolski 1897), o funkcji spajającej. W pracach operujących różnicą opartą na funkcji łączącej pomiędzy klasami partykuł i spójników są zaliczane do jednej z nich, jednak decyzje poszczególnych autorów w odniesieniu do danej jednostki mogą być różne, np. jednak jako spójnik i przecież jako partykuła (Grochowski 1997) vs. obie jednostki zaliczone do klasy partykuł (Bańko 2001; SGPP). Podstawową różnicą pomiędzy partykułami spajającymi a „klasycznymi” partykułami jest ich występowanie w wypowiedzeniach złożonych. Jeżeli przyjąć, że operują one na całych zdaniach / strukturach T-R / więcej niż jednym elemencie dwóch struktur T-R (Grochowski 2000; Kisiel 2012, 2018) i/lub że otwierają one dwie pozycje syntaktyczne (Walusiak 1997; Grochowski 2000), przypisanie im którejkolwiek z tych cech skutkowałoby ich usunięciem z klasy partykuł. (Por. też. Grochowski 2009; Ulitzka 2009; Wajszczuk 2000; Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014; Żabowska 2014).