Stanisław Szober

1. Biogram

Urodził się 8 listopada 1879 roku w Warszawie, zmarł 29 sierpnia 1938 roku również w Warszawie. Po zdaniu egzaminu maturalnego w 1898 roku w III Gimnazjum Klasycznym w Warszawie rozpoczął studia ukierunkowane na językoznawstwo indoeuropejskie i ogólne na Wydziale Historyczno-Filozoficznym UW. Jego nauczycielami byli m.in. Grigorij K. Uljanow i Aleksandr L. Pogodin. Uważał się jednak przede wszystkim za ucznia Jana Karłowicza,

w którego mieszkaniu uczestniczył w prywatnych spotkaniach poświęconych staropolszczyźnie. Studia na UW zakończył w 1903 roku, uzyskując stopień kandydata na podstawie rozprawy pt. „O zaimkach w językach indoeuropejskich”. W roku 1904 wyjechał na dalsze studia do Moskwy, gdzie w roku 1909 uzyskał tytuł magistra z językoznawstwa indoeuropejskiego. W ramach protestu przeciwko rusyfikacji UW odrzucił propozycję pracy na tej uczelni i podjął pracę w szkołach – najpierw w Szkole Technicznej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej oraz na organizowanych wraz z przyszłą żoną (Stefanią Nowakowską) tajnych kompletach (były one adresowane do młodzieży z robotniczych rodzin z Powiśla), potem także w prywatnych szkołach polskich (m.in. w gimnazjum im. Stanisława Staszica, w seminarium im. Stanisława Konarskiego, w seminarium im. Elizy Orzeszkowej). Był ponadto zaangażowany w prace Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego i Związku Nauczycielstwa Polskiego. W roku 1908 objął po Antonim Kryńskim wykłady z gramatyki historycznej w Towarzystwie Kursów Naukowych. W 1915 roku został utworzony polskojęzyczny UW, na którym S.S. objął Katedrę Językoznawstwa Indoeuropejskiego. W roku 1919 otrzymał nominację na stanowisko profesora nadzwyczajnego i przejął po A. Kryńskim Katedrę Języka Polskiego, którą kierował przez następnych dziesięć lat, po czym powrócił na Katedrę Indoeuropeistyki. W latach 1923–1938 prowadził także wykłady na KUL-u. Tytuł profesora zwyczajnego uzyskał w roku 1927. Dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego (w latach 1918/1919 i 1920/1921). Był członkiem PAU, Towarzystwa Naukowego we Lwo-

wie, Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki, Towarzystwa Naukowego w Lublinie,

Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Komitetu Kasy im. J. Mianowskiego, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka, Instytutu

Popierania Polskiej Twórczości Literackiej w Warszawie. Redagował lub współredagował kilka czasopism – „Prace Filologiczne”, „Poradnik Językowy”, „Przegląd Akademicki”, „Wychowanie w Domu i w Szkole”.

Bibliografia S.S. liczy około 320 publikacji. Obejmuje ona przede wszystkim prace z zakresu językoznawstwa ogólnego, indoeuropeistyki, slawistyki oraz współczesnej autorowi polszczyzny. Zagadnienia związane z językiem polskim miały szczególne znaczenie w jego twórczości naukowej – interesowały go głównie gramatyka, stylistyka i kultura języka polskiego. Bogaty polonistyczny dorobek autora dowodzi, że na problemy polszczyzny patrzył on z perspektywy zarówno badawczej, jak i dydaktycznej (najważniejsze prace S.S. to podręczniki do gramatyki języka polskiego). Ponadto jego niezaprzeczalne zaangażowanie dydaktyczne zaowocowało również licznymi i wartościowymi pracami metodycznymi.

2. Gramatyka

S.S. był wszechstronnie wykształcony, co znalazło odbicie w jego bogatym i różnorodnym dorobku naukowym. Zagadnienia gramatyczne poruszał w pracach ogólnojęzykoznawczych, z zakresu indoeuropeistyki czy slawistyki. Jednak najważniejszymi jego pracami były publikacje polonistyczne – przede wszystkim kolejne wydania „Gramatyki języka polskiego”. Pierwsze wydanie tego dzieła było opracowane z myślą o uczniach szkół średnich. Podręcznik ten, choć stał się na kilkanaście lat podstawą nauczania gramatyki w szkołach, spotkał się z ostrą krytyką części środowiska oświatowego. Nowatorskie podejście S.S. do opracowywanego materiału językowego było pokłosiem jego dążności do zreformowania nauczania gramatyki we wszystkich jego aspektach. Autor pisze o tej konieczności w następujący sposób:

Były to czasy, kiedy gramatyka szkolna u nas, jak zresztą w całej Europie, domagała się gruntownej reformy w najistotniejszych swoich podstawach zarówno w zakresie materiału rzeczowego, jak w sposobie teoretycznego jego przedstawiania i metodycznego podawania, a w związku z tem w pewnych szczegółach także w terminologii. Trzeba było gramatykę szkolną powiązać z nowoczesnemi poglądami na fakty i zjawiska językowe, trzeba ją było oprzeć na podstawach naukowych (S.S. 1931: V).

I dalej tak charakteryzuje swoje podejście do opracowanego materiału językowego:

W związku z tem zasadniczem stanowiskiem za główne swoje zadanie w czasach pierwszego wydawania książki [1914–1916] uważałem przedstawienie systemu gramatycznego współczesnego polskiego języka literackiego, ograniczając wyjaśnienia historyczne tylko 

do przeżytków gramatycznych (S.S. 1931: VI).

Drugie wydanie „Gramatyki języka polskiego” (S.S. 1923) zostało znacząco zmienione i znalazło zastosowanie przede wszystkim w edukacji na poziomie uniwersyteckim.

Mimo entuzjastycznych opinii środowiska naukowego; głos w sprawie tej publikacji zabrali

m.in. Kazimierz Nitsch, Witold Taszycki, Tadeusz Lehr-Spławiński (Piotrowska 2017: 72;

Stanisław Szober • 251

Wieczorkiewicz 1959: 14), oraz mimo to, że w tym samym czasie ukazał się podręcznik T. Benniego, K. Nitscha, J. Łosia, J. Rozwadowskiego i H. Ułaszyna, zdaniem S.S. odpowiednio opracowanego podręcznika do nauki gramatyki na poziomie akademickim wciąż brakowało, stąd decyzja o przygotowaniu wydania trzeciego:

Postanowiłem przeto w trzeciem wydaniu książki ten brak choć w części uzupełnić. Zachowując nadal w treści głównej opis współczesnego systemu gramatycznego polskiego języka literackiego, przedstawiłem we wstępie stanowisko lingwistyczne i charakterystykę języka polskiego, włączając także obraz dialektów polskich (S.S. 1931: VII).

Wydanie trzecie „Gramatyki języka polskiego” było zaplanowane na trzy tomy, jednak autor przed swoją śmiercią zdążył wydać jedynie dwa pierwsze.

Na uwagę zasługują także artykuły S.S. dotyczące gramatyki polskiej, zwłaszcza te poruszające problemy składni, m.in. „Formy biernika zaimków «nic», «mię», «cię», «się» po sło-

wach z przeczeniem” (S.S. 1919), „Sposoby łączenia liczebników zbiorowych z rzeczownikami” (S.S. 1920a), „Użycie form czasu przyszłego w opowiadaniu historycznym na oznaczenie czynności minionych” (S.S. 1920b), „W sprawie klasyfikacji zaimków” (S.S. 1920c), „O sposobach łączenia złożonych liczebników głównych z rzeczownikami” (S.S. 1922), „Przyczynki do analizy zdań bezpodmiotowych” (S.S. 1928a), „Formy podmiotu i orzeczenia w zdaniach z podmiotem logicznym, określonym przydawką liczebnikową” (S.S. 1928c), „«Trzy piękne córki było nas u matki», czyli formy podmiotu i orzeczenia w zdaniach z podmiotem logicznym, określonym przydawką liczebnikową” (S.S. 1928d), „Skąd powstała przysłówkowa forma orzecznika w zdaniach z bezokolicznikiem w podmiocie?” (S.S. 1931c), „O podstawy badań składniowych” (S.S. 1937).

Cechą charakterystyczną podejścia S.S. do opisu faktów językowych jest psychologizm

(Wieczorkiewicz 1959: 10–11). Motywacji psychologicznej mechanizmów językowych różnego rodzaju autor upatruje na różnych poziomach języka. Pod mglistym pojęciem „podej-

ścia psychologicznego” kryją się jednak spostrzeżenia niejednokrotnie bardzo nowatorskie i trafne – takie, które na dalszych etapach rozwoju myśli językoznawczej zostały usystematyzowane i obudowane aparatem terminologicznym przez innych badaczy. Na szczególną uwagę zasługują jego spostrzeżenia dotyczące składni, a zwłaszcza zależności szyku wyrazów i rozkładu treści w zdaniu od kontekstu ponadzdaniowego:

Weźmy dla przykładu zdanie: Mickiewicz był największym poetą polskim. Jego ustrój logiczno-gramatyczny jest układem stałym, bo prawidłowa jego analiza musi doprowadzić zawsze do tego samego wyniku. Jeśli jednak będziemy analizowali to zdanie w procesie jego możliwego tworzenia w różnych okolicznościach życia, to znaczy, jeśli będziemy brali pod uwagę różne postawy, jakie wobec jego treści może zająć człowiek wypowiadający to zdanie, to się okaże, że układ jego może się zmieniać zależnie od okoliczności. Jeśli była mowa o Mickiewiczu, to wyraz Mickiewicz będzie punktem wyjścia rozwijającej się treści zdania, będzie więc członem określanym, według terminologii Rozwadowskiego członem utożsamiającym, czyli psychologicznym podmiotem, a zespół wyrazów: był największym poetą polskim będzie członem rozróżniającym, czyli psychologicznym orzeczeniem. W takim wypadku między podzielnością psychologiczną zdania a jego podzielnością logiczno-gramatyczną panuje zupełna zgodność. Jeśli jednak rozpatrywane tutaj zdanie będzie ktoś wypowiadał na tle dyskusji, rozmowy lub przemówienia o wielkich poetach, to punktem wyjścia rozwijającej się treści tego zdania czyli jego psychologicznym podmiotem będzie nie wyraz Mickiewicz, lecz wyrażenie: największym poetą polskim był, a wyraz Mickiewicz będzie spełniał funkcję człona rozróżniającego, czyli psychologicznego orzeczenia. Zewnętrznym znamieniem tej zmiany w ustroju psychologicznym zdania będzie zmiana układu wyrazów: wtedy zdanie przybierze postać: największym poetą polskim był | Mickiewicz. Zmiana ta w niczym nie narusza ustroju logiczno-gramatycznego zdania. Jak widać, ustrój psychologiczny każdego zdania w przeciwieństwie do jego ustroju logiczno-gramatycznego jest układem zmiennym, bo zależy od chwilowych konstelacji przedstawieniowych, czyli

od postawy sądzącej mówiącego (S.S. 1937: 13–14).

W rozważaniach tych pojawia się postulat rozróżnienia poziomów langue i parole, co więcej, S.S. opisuje zjawiska bardzo ważne z punktu widzenia współczesnych badań składniowo-semantycznych prowadzonych w kontekście opisu rozczłonkowania tematyczno-rematycznego wypowiedzeń. Zagadnieniom szyku autor poświęcił także artykuły „Podzielność psychologiczna a układ wyrazów w zdaniu słowiańskiem” (S.S. 1932), „Zasady układu wyrazów w zdaniu polskim” (S.S. 1933) i „Jak układać wyrazy w zdaniu polskim?” (S.S. 1934).

Najważniejsze prace S.S. wraz z bibliografią uzupełnioną o zestawienie odczytów i referatów zostały opublikowane w książce pt. „Wybór pism” (S.S. 1959).