Szyk jednostek języka

1. Regulacje terminologiczne

Pojęcie szyku jest rozumiane w sposób szeroki lub wąski. W pierwszym wypadku jest ono używane w odniesieniu do związków linearnych dwustronnych i wielostronnych, a także do samej pozycji linearnej jednostki językowej. W drugim wypadku szykiem jest nazywany tylko stosunek dwustronny, co pozwala na rozróżnienie szyku i porządku linearnego jednostek. W tej pracy przyjmuje się wąskie rozumienie szyku.

Szyk jest to stosunek następstwa/uprzedniości, zachodzący między obiektami językowymi A i B, niezależnie od tego, jakie wartości przyjmują te zmienne. Porządek linearny, pojęcie inkluzywne względem szyku, to kolejność, w jakiej występują obiekty językowe A, B, C w obiekcie językowym wyższego rzędu Z. Porządek jako atrybut obiektów segmentalnych jest ściśle skorelowany z właściwościami suprasegmentalnymi wypowiedzenia. Pozycja linearna danego obiektu językowego to miejsce, w którym jest on usytuowany, wyznaczone

przez stosunek do miejsc zajmowanych przez inne obiekty. Każdy obiekt językowy może być styczny najwyżej z dwoma innymi, jednym lewostronnym i jednym prawostronnym, a jeżeli otwiera lub zamyka daną sekwencję, to jest styczny tylko z jednym obiektem tej sekwencji.

Jeżeli obiekty językowe A i/lub B są wielkościami złożonymi, inaczej mówiąc linearnie podzielnymi, to mają swój szyk wewnętrzny. Dla odróżnienia tego stosunku od relacji między A i B, ta ostatnia jest nazywana szykiem zewnętrznym. Na przykład stosunek linearny partykuł dajmy na to, w gruncie rzeczy, na dobrą sprawę do następujących bezpośrednio po nich z prawej strony wyrażeń (naprawy, zabawy, wszystko) w poniższych wypowiedzeniach to szyk zewnętrzny wymienionych jednostek, a stosunek między ich poszczególnymi segmentami to szyk wewnętrzny tych jednostek; por.: Mógłbym zarobić więcej pieniędzy, założywszy swój prywatny interes, dajmy na to naprawy telewizorów., Weronka nic sobie nie robiła z tej w gruncie rzeczy zabawy., Na dobrą sprawę wszystko zaczęło się od idiotycznego przepisu w sprawie tramwajów elektrycznych.

Jeżeli pozycja linearna obiektu A jest jego jedyną możliwą pozycją w stosunku do B, to szyk A uważa się za stały. Jeżeli A występuje wcześniej niż B, to szyk A względem B nazywa się antepozycją, jeżeli B występuje później niż A, to szyk B względem A nazywa się post pozycją. Jeżeli obiekty A i B są ze sobą styczne, to ich antepozycja/postpozycja określane są jako bezpośrednie. W wypadku braku styczności A z B antepozycję i postpozycję charakteryzuje się jako pośrednią. Na przykład szyk przyimka względem rządzonego rzeczownika jest stały, obligatoryjnie antepozycyjny (do nielicznych wyjątków należy temu). Dla zaimka względnego który charakterystyczna jest stała postpozycja w stosunku do określanego rzeczownika, pośrednia jedynie wówczas, gdy zaimek jest poprzedzony przyimkiem. Szyk wyrazu bądź względem zaimków typu kto, jaki, gdzie jest bezpośrednio postpozycyjny, a szyk wyrazu byle względem tych samych zaimków bezpośrednio antepozycyjny. Jednostka coraz występuje tylko w bezpośredniej antepozycji względem formy stopnia wyższego przymiotnika i przysłówka.

Pierwszą w danym obiekcie nadrzędnym pozycję linearną nazywa się zwykle inicjalną, a ostatnią – finalną. Szyk danego obiektu, występującego między dwoma sąsiadującymi z nim obiektami, jest nazywany interpozycją. Pozycja inicjalna jest charakterystyczna np. dla jednostek oby, że też, a pozycja finalna dla jednostek i tyle, i basta; por. Oby ich życie było takie, jak cała ceremonia ślubna!; Że też nie znalazł się żaden facet, który dałby ci za to po gębie.; Tuman skończony z pana i tyle.; Nic nie będziesz jeść, kleiczek i basta. W stałej interpozycji występują spójniki właściwe (Wajszczuk 1997), takie jak np. oraz, toteż, czyli.

Jeżeli obiekt A może zajmować w stosunku do B więcej niż jedną pozycję linearną, to szyk A względem B określa się jako zmienny. Pozycje linearne obiektu A można uznać za alternatywne pod warunkiem, że zmiana pozycji nie pociąga za sobą zmiany znaczenia wy-

powiedzenia. Np. jednostka zaledwie ma szyk zmienny, o czym świadczą wypowiedzenia: Artykuł liczył zaledwie dziesięć stron.; Artykuł liczył dziesięć zaledwie stron.; Artykuł liczył dziesięć stron zaledwie., w których odnosi się ona do tego samego liczebnika (dziesięć). Zmienny jest również szyk słowa się w wypowiedzeniach Musimy się jutro spotkać.; Musimy jutro się spotkać.

2. Strukturalne i komunikacyjne uwarunkowania szyku

Szyk w języku polskim jest zdeterminowany częściowo strukturalnie, częściowo komunikacyjnie. Przez uwarunkowanie strukturalne rozumie się zależność pozycji linearnej danego wyrażenia od związków składniowych sensu largo, w jakie ono wchodzi (formalnych i funkcjonalnych) z innymi komponentami wypowiedzenia, a także od relacji semantycznych między tym wyrażeniem a innymi. Na pozycję linearną zdeterminowaną przez kod mówiący nie ma wpływu i respektuje ją pod groźbą dewiacji.

Do typowych uwarunkowań ogólnych, relewantnych dla klas gramatycznych, należą: postpozycja podrzędnego rzeczownika, podrzędnej grupy przyimkowej i zdania względnego w stosunku do rzeczownikowego centrum grupy nominalnej, antepozycja wykładników referencji i kwantyfikacji numerycznej (w tym wszystkich typów liczebników, np. dwoje niemowląt, pół butelki) w stosunku do atrybutów rzeczownika w grupie imiennej (Topolińska 1984). Ograniczenia strukturalne są nałożone także na niektóre jednostki. Operator negacji o postaci nie (abstrahując od stale dyskusyjnej kwalifikacji gramatycznej tej jednostki)

występuje w bezpośredniej antepozycji względem wyrażenia, do którego się odnosi. Właściwość ta jest charakterystyczna również dla operatora za (poprzedzającego przymiotnik i przysłówek w stopniu równym; Grochowski 2001) i dla operatora tuż (poprzedzającego grupę nominalną przyimkową lub przysłówek o znaczeniu przestrzennym bądź temporalnym; Grochowski 2022); por. np. Jest już za zimno na wycieczkę kajakiem.; Ożenił się w sierpniu, tuż po żniwach, z byłą pokojówką.

Uwarunkowania komunikacyjne szyku zależą od woli mówiącego, który chce o czymś coś komuś powiedzieć, mając do dyspozycji określone środki językowe. Mówiący ma możliwość kształtowania szyku tylko w takim zakresie, w jakim pozwala na to kod, a więc nie naruszając danych a priori ograniczeń strukturalnych. Najbardziej ogólna zasada przekazywania informacji, polegająca na wykorzystywaniu porządku linearnego jako narzędzia mówienia, jest powszechnie znana. Mówiący umieszcza w bezpośrednim sąsiedztwie na ogół takie obiekty językowe, których kookurencja ma motywację treściową. Nie ma jednak konieczności bezwzględnego przestrzegania tej zasady przy tworzeniu wypowiedzeń w języku polskim, ponieważ fleksja umożliwia łączenie form (a tym samym i komponentów treści)

wyrażeń położonych w dużej odległości, a nie tylko niesąsiadujących.

Szyk jest jednym ze sposobów kształtowania i reprezentacji struktury tematyczno-rematycznej wypowiedzenia w języku polskim (Bogusławski 1977b; Karolak 1972, 2002). Np. za pomocą wypowiedzenia Lucky jest biały. mówiący odpowiada na pytanie, jakiego koloru sierść ma Lucky, zakładając natomiast, że odbiorca wie o istnieniu jakiegoś zwierzęcia o bia-

łej sierści, ale nie wie, którego zwierzęcia ta cecha dotyczy, mówiący stwierdza Biały jest Lucky. Jednostka wyróżniona pozycją finalną kandyduje do funkcji rematu wypowiedzenia. O tym, że dany składnik jest rematem, przesądza główny, niekontrastywny akcent wypowiedzeniowy (kontrastywny może padać na dowolną sylabę). Typowymi jednostkami, których zmienny szyk kształtuje strukturę tematyczno-rematyczną, są partykuły. Szyk partykuł zależy od woli mówiącego.

Partykuła otwiera jedną pozycję (prymarnie z prawej strony) dla rematu wypowiedzenia, jest operatorem metatekstowym stanowiącym komentarz do rematu. Mówiący, umieszczając partykułę nawet w wypowiedzeniu Nawet na naszym osiedlu powstał salon fryzjerski. w antepozycji względem zaimka naszym, będącego rematem, komunikuje o tym, że wie, że na wielu osiedlach powstały salony fryzjerskie i że nie przypuszczał, że dotyczyć to będzie również naszego osiedla, chce zdać sprawę ze swojego zdziwienia i zarazem zadowolenia z tego powodu, że tak się stało.

Szyk wielu jednostek języka ma motywację zarówno strukturalną, jak i komunikacyjną. Np. operator metapredykatywny prawie jako wykładnik znaczenia aproksymatywnego wyklucza możliwość użycia innego wyrażenia aproksymatywnego w otwieranej pozycji syntaktycznej. Dlatego też nieakceptowalne jest wypowiedzenie *Przyjechali prawie niektórzy. w opozycji do wypowiedzenia Przyjechali prawie wszyscy. Jeżeli natomiast dane wypowiedzenie nie nakłada ograniczeń strukturalnych na szyk operatora prawie, to jego pozycja linearna zależy od woli mówiącego, który chce przekazać odbiorcy określoną treść. Por. np. różniące się szykiem operatora prawie, a w konsekwencji tego nierównoznaczne wypowiedzenia Pra-

wie rozciął sobie cały palec.; Rozciął sobie prawie cały palec.

O szyku partykuł i jednostek funkcyjnych tworzących inne klasy zob. Grochowski 1986, 2023; Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014; Wajszczuk 1997, 2005.

Szyk jednostek języka jest problemem gramatycznym i zarazem leksykologicznym

(leksykograficznym). Gramatyka ustala prawidłowości ogólne, dotyczące m.in. związków linearnych między niezamkniętymi klasami jednostek, leksykologia charakteryzuje m.in. zbiór indywidualnych właściwości linearnych poszczególnych jednostek, obejmujący szyk

wewnętrzny i zewnętrzny oraz uwarunkowane strukturalnie i komunikacyjnie pozycje linearne jednostek w wypowiedzeniu. Do indywidualnych cech linearnych jednostki należy jej ciągłość (np. biały kruk, psim swędem) i nieciągłość, zarówno fakultatywna (np. ktoś zmieszał (kogoś) z błotem, z (małym) hakiem), jak i obligatoryjna (np. zarówno_, jak i_; nie dość, że_, to jeszcze_), blokada przestawialności segmentów (np. kocie łby, na chybił trafił), stały szyk zewnętrzny jednostki, np. jej antepozycja, postpozycja, interpozycja względem jednostek o określonych cechach, stała pozycja inicjalna lub finalna w wypowiedzeniu.

Za prawidłowość ogólną można uznać zmienny szyk komponentów formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych (por. np. będzie spać/spała vs. spać/spała będzie) i stały szyk komponentów formy trzeciej osoby trybu rozkazującego (por. np. niech śpi vs. *śpi niech), ponieważ te właściwości linearne form czasownikowych nie zależą od poszczególnych leksemów. Analogiczną prawidłowością ogólną jest stała antepozycja komparatywu i superlatywu bardzo (bardziej, najbardziej) w stosunku do formy pozytywu stopniowanego opisowo przymiotnika i przysłówka (por. np. bardziej, najbardziej soczysty; bardziej, najbardziej ślisko). Typową prawidłowością ogólną dotyczącą szyku przyimków właściwych jest ich stała antepozycja względem innych składników grupy nominalnej, natomiast za cechę indywidualną przyimka temu należy uznać stałą postpozycję w stosunku do komponentów grupy (por. dwa tygodnie temu, *temu dwa tygodnie, *dwa temu tygodnie), a za cechę przyimka naprzeciw rządzącego datiwem – zmienną pozycję linearną względem grupy (por. Wybiegł ojcu naprzeciw. vs. Wybiegł naprzeciw ojcu.). Właściwości linearne przyimków temu i naprzeciw powinny być

udokumentowane w artykułach słownikowych dotyczących tych jednostek.

3. Badania nad szykiem w języku polskim. Z perspektywy historycznej

Szyk w języku polskim jest przedmiotem zainteresowania językoznawców co najmniej od połowy XIX wieku. W pracach z zakresu składni tradycyjnej powtarzano sąd, że szyk w polszczyźnie jest „wielce swobodny, ale niezupełnie dowolny” (Nitsch 1901; Krasnowolski 1909; Klemensiewicz 1949, 1953; Szober 1957; Jodłowski 1957). Wyrażano opinię, że każda część zdania może znajdować się na jego początku, w środku lub na końcu. Pozycja pierwsza i ostatnia służy uwydatnieniu wyrazu, który ją zajmuje (Nitsch 1901).

Henryk Misz (1966a) pod wpływem strukturalizmu praskiego oraz rodzimych tradycji składniowych (prac Szobera, Klemensiewicza i Jodłowskiego) uznał szyk za wykładnik rozczłonkowania psychologicznego (aktualnego), niezależnego od gramatycznego. Wyróżnił w zdaniu człon wyjściowy i rozwijający, a w obrębie tego drugiego człon główny (nosiciel dominanty treściowej zdania, sygnalizowanej także przez akcent i dodatkowe wyznaczniki intelektualne) i poboczny. Jednym z pierwszych polskich uczonych komentujących w latach 70. XX wieku rozpowszechniający się aparat terminologiczny reprezentujący opozycje datum – novum, temat – remat, topic – comment był Andrzej Bogusławski (1973, 1977b, 1999), autor licznych prac poświęconych strukturze tematyczno-rematycznej.

Szyk był i jest omawiany przede wszystkim w pracach z zakresu stylistyki (Kurkowska, Skorupka 1959; Górny 1966; Wierzbicka 1963, 1966; Skubalanka 1991; Wyderka 1995; Śliwiński 2021), kultury języka i poprawności językowej (Buttler 1971; Jadacka 2005; Podrack i 2013) oraz glottodydaktyki (Gębka-Wolak 2010; Stasieczek-Górna 2018).

Literatura gramatyczna poświęcona szykowi dotyczyła grupy nominalnej i jej składników (Rozwadowski 1914; Gaert ner 1924; Wierzbicka 1964; Topolińska 1984; Zakrzewska 1993; Piernikarski 1990; Gębka-Wolak 2000; Bogusławski 2001), pozycji linearnej klityk, budowy zdania prostego rozważanej z punktu widzenia typologii języków (Gawełko 2001; Milewski 1965; Zakrzewska 2001; Zuber 1995), referencji i struktury tematyczno-rematycznej (Bogusławski 1977b, 1999; Duszak 1986; Krucka 1982; Szwedek 1981), parentezy (Moroz

2010; Stępień 2014), pozycji linearnej jednostek funkcyjnych, w szczególności spójników (Wajszczuk 1997, 2005) i partykuł (Grochowski 1986, 2023; Kisiel 2012; Grochowski, Kisiel, Żabowska 2014).

Zaproponowany czterdzieści lat temu przez Zuzannę Topolińską (1984) model linearyzacji komponentów grupy imiennej jest nadal aktualny (Grochowski 2017). Uzupełniają go liczne szczegółowe analizy uwarunkowań semantycznych szyku przymiotników przedsta-

wione w ostatnich dwóch dekadach (por. np. Linde-Usiekniewicz 2013; Szumska 2010, 2015).

Wśród prac o szyku klityk dominują te poświęcone enklitykom. Za punkt wyjścia opisu ich szyku przyjmowano w literaturze tzw. prawo Jacoba Wackernagla (1892), zgodnie z którym w językach indoeuropejskich dla tej klasy wyrazów atonicznych charakterystyczna jest druga pozycja w zdaniu (Migdalski 2016), por. np. Marcin go szuka.; Potem się zastanowimy, co robić dalej. W pracach późniejszych odwoływano się także do kryteriów prozodycznych, zaproponowanych przez Marię Dłuską (1947), relatywizujących pozycję klityk do zestrojów akcentowych. W składni tradycyjnej najbardziej rozpowszechnione były reguły ogólne, mianowicie że enklityki nie zajmują w wypowiedzeniu pozycji inicjalnej, a w wypowiedzeniach

wieloskładnikowych również finalnej.

Badacze klityk najwięcej miejsca poświęcili pozycji linearnej się (por. m.in. Bogusławski

1977a; Derwojedowa 2000; Jodłowski 1957; Kiklewicz 2012; Misz 1966b, 1981; Nitsch 1936; Orłoś 1976; Saloni 1975; Wilczewska 1966; Zawiliński 1922). W wyniku badań własnych (Grochowski 2019) ustaliłem następujące ograniczenia systemowe nałożone na szyk słowa się. Nie

występuje ono 1. w pozycji inicjalnej wypowiedzenia; 2. w bezpośredniej postpozycji względem operatora negacji o postaci nie; 3. w bezpośredniej postpozycji względem przyimka prostego; 4. wewnątrz apozycji; 5. między rzeczownikami tworzącymi grupę nominalną.

Szyk klas jednostek funkcyjnych można określić lapidarnie w następujący sposób. Partykuła właściwa (typu chyba, nawet, tylko) występuje prymarnie w antepozycji względem rematu wypowiedzenia. Partykuła spajająca (np. bowiem, jednak, przecież) występuje prymarnie przy remacie o postaci zdania. Spójnik występuje prymarnie w interpozycji względem łączonych wypowiedzeń lub ich członów (Wajszczuk 1997). Relator (co, który, gdzie, kiedy) występuje w stałej pozycji inicjalnej wypowiedzenia zależnego i zarazem w postpozycji względem wypowiedzenia głównego lub jego składnika. Modyfikator deklaratywności (oby, czyżby,

że też) zajmuje prymarnie pozycję inicjalną w wypowiedzeniu i otwiera prawostronnie pozycję syntaktyczną gramatycznie i semantycznie nacechowaną (Grochowski 1986, 2023). Skala zmienności szyku operatorów metapredykatywnych (trochę, zbyt, niespełna, prawie, ledwie) zależy m.in. od stopnia złożoności syntagmy, z której składnikiem operator wchodzi w relację. Im syntagma jest bardziej rozbudowana, tym większa jest możliwość zmiany szyku operatora. Niektóre operatory mają szyk stały, np. coraz, nader, nieznacznie. Przyimek (właściwy i wtórny) otwiera z prawej strony pozycję składniową dla grupy nominalnej i implikuje określoną wartość kategorii gramatycznej przypadka.